Nowe fakty o statynach

Czym są statyny i jakie mają działanie?

Statyny to grupa leków opracowanych w celu obniżenia poziomu cholesterolu poprzez hamowanie wytwarzania w organizmie reduktazy HMG-CoA, enzymu regulującego syntezę cholesterolu w wątrobie. Chociaż początkowo uwa­żano je za cudowny lek, stały się przedmiotem wielu dyskusji dotyczących ich znaczenia w obniżaniu wskaźników zgonów z powodu chorób układu krążenia.

Kiedy statyny zostały wprowadzone na rynek, czyli w latach 80., ich zdolność do obniżania poziomu cholesterolu całko­witego i LDL (lipoproteiny o małej gęstości, zwanej również złym cholesterolem) była szeroko nagłaśniana, ale później odkryto, że nie są one szczególnie skuteczne w podnoszeniu poziomu HDL (lipoproteiny dużej gęstości, zwanej również dobrym cholesterolem). Jeszcze kilka lat temu nie budziło to niepokoju, ponieważ skupiano się przede wszystkim na LDL jako czynniku ryzyka sercowo-naczyniowego. Ostatnie bada­nia sugerują jednak, że intensywne podnoszenie poziomu HDL (który działa jak pojazd usuwający nadmiar choleste­rolu z krążenia) może być o wiele bardziej wartościowe w zmniejszaniu tego ryzyka, niż wcześniej sądzono, ponie­waż niski poziom HDL okazał się ważnym niezależnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych.

Stosowanie statyn może być także źródłem innych korzy­ści niż tylko obniżanie poziomu złego cholesterolu. Jedną z obiecujących zalet statyn wydaje się działanie przeciwza­palne, które pomaga ustabilizować wyściółkę naczyń krwio­nośnych. Ma ono potencjalnie daleko idące skutki, zwłaszcza jeśli chodzi o prawidłowe funkcjonowanie organów naszego ciała, w tym mózgu i serca, dlatego uważa się, że gwarantuje większe korzyści niż wynikające z obniżenia poziom cho­lesterolu. Ustabilizowanie wyściółki naczyń krwionośnych sprawia, że blaszki miażdżycowe wykazują mniejszą skłon­ność do pękania, a tym samym zmniejsza się zagrożenie atakiem serca. Nasilenie stanu zapalnego można zmierzyć za pomocą badania określającego poziom białka C-reak­tywnego (CRP – C Reactive Protein), refundowanego przez NFZ. W diagnostyce dostępne są dwa różne oznaczenia CRP: standardowy test (CRP) i badanie o wysokiej czułości (hsCRP – wysokoczułe białko CRP), które służy precyzyjnemu pomiarowi wartości CRP przy jego niskich stężeniach.

Statyny mogą także, potencjalnie, zapobiegać chorobom, które nie są związane z sercem, jednak ocena ich działania pod tym kątem wymaga dalszych badań. Inne korzyści ze sto­sowania statyn mogą obejmować zmniejszenie ryzyka wystą­pienia zapalenia stawów, złamań kości, niektórych rodzajów raka, demencji, choroby Alzheimera i schorzeń nerek. Leki te mogą być również pomocne w kontrolowaniu odpo­wiedzi układu odpornościowego po przeszczepie narządu.

Niepożądane skutki stosowania statyn

Dużym problemem związanym ze stosowaniem statyn jest doświadczanie przez pacjentów niepożądanych skutków ubocznych. Pacjenci powszechnie zgłaszają występowanie bólu mięśni i stawów, zaburzeń poznawczych i neuropatii obwodowej, czyli bólu lub drętwienia palców rąk i nóg. Z przyjmowaniem statyn powiązano także wiele innych pro­blemów, takich jak podwyższony poziomu glukozy we krwi, nudności, biegunki, zaparcia i kłopoty ze ścięgnami.

W opublikowanej w 2008 roku pracy przeglądowej autor­stwa prof. Beatrice Golomb i dr Marcelli Evans przytoczono 900 badań dotyczących działań niepożądanych statyn³. Przedstawiono w niej ewidentne dowody na to, że duże dawki statyn i silne statyny, czyli te o większej zdolności do obniżania poziomu cholesterolu, a także pewne uwarunko­wania genetyczne wiążą się z większym ryzykiem wystą­pienia działań niepożądanych. Inne badania wykazują, że prawdopodobne działania niepożądane u pacjentów były zwykle ignorowane przez lekarzy, którzy zaprzeczali jakim­kolwiek konkretnym skutkom ubocznym stosowania statyn i lekceważyli ich wpływu na stan zdrowia pacjenta⁴.

W holenderskim badaniu, przeprowadzonym wśród 4738 osób zażywających statyny, zapytano uczestników o występowanie skutków ubocznych. Ponad jedna czwarta z badanych (27%) stwierdziła, że ich doświadczała. Około 40% spośród nich skarżyło się na wystąpienie bólu mięśni, a prawie jedna trzecia (31%) – bólu stawów. Problemy z tra­wieniem miało 16% uczestników badania, a 13% zaobserwo­wało u siebie pogorszenie pamięci⁴.

Jakie są przyczyny skutków ubocznych?

Istnieją mocne dowody na to, że statyny zaburzają funkcjo­nowanie mitochondriów (struktur wytwarzających energię w komórkach), co leży u podstaw wielu działań niepożądanych tych leków, stwierdzanych u stosujących statyny pacjentów³. Mitochondria wytwarzają większość wolnych rodników tlenowych krążących w organizmie. Są to szkodliwe związki, przed którymi chronią nas antyoksydanty. Kiedy funkcjono­wanie mitochondriów zostaje zaburzone (np. wskutek dzia­łania cytokin, stymulujących te organelle do intensywnego wytwarza wolnych rodników), zmniejsza się ilość powstają­cej w komórkach energii.

Koenzym Q10 (CoQ10) jest związkiem kluczowym w pro­cesie wytwarzania energii przez mitochondria i neutralizo­wania wolnych rodników. Statyny obniżają jednak poziom CoQ10, ponieważ działają poprzez blokowanie szlaku metabolicznego, w którym wytwarzany jest nie tylko chole­sterolu, lecz również ten koenzym. W dodatku obniżają one również poziom cholesterolu we krwi, który jest odpowie­dzialny za transport CoQ10 i innych rozpuszczalnych w tłusz­czach antyoksydantów.

Niedobór koenzymu Q10 prowadzi zatem do zmniejszenia ilości wytwarzanej w komórkach energii i zwiększenia liczby wolnych rodników, które z kolei mogą uszkadzać mitochon­drialne DNA (materiał genetyczny w komórkach). Statyny powodują z czasem coraz więcej problemów powiązanych z mitochondriami, więc im dłużej pacjent przyjmuje te leki, tym większe jest prawdopodobieństwo wystąpienia działań niepożądanych (w dodatku funkcjonowanie tych energetycznych potęg ulega osłabieniu w miarę starzenia się organizmu). To wyjaśnia także, dlaczego nie stwierdzono przewagi korzyści ze stosowania statyn nad zagrożeniami w przypadku osób powyżej 70. roku życia, nawet tych z chorobami serca. W ostatnich latach wiele badań zarówno nad cukrzycą, jak i nadciśnieniem tętniczym ujawniło powo­dowane przez te choroby zaburzenia w funkcjonowaniu mitochondriów, co zwiększa ryzyko wystąpienia powikłań związanych ze stosowaniem statyn. Dodajmy, że schorzenia te występują zwykle jednocześnie, co potęguje zagrożenie.

Jak łagodzić skutków ubocznych stosowania statyn?

Ponieważ wiele efektów ubocznych związanych z przyj­mowaniem statyn wynika z niedoboru koenzymu Q10 w komórkach, warto uzupełniać jego poziom w organizmie. Może okazać się to skuteczne w minimalizowaniu bólów mięśni i stawów oraz w zwiększaniu poziomu energii. Ubi­chinol to postać koenzymu Q10, której biodostępność jest osiem razy większa, a zatem działa on efektywniej niż zwykły CoQ10, znany również jako ubichinon. Skuteczna dawka wynosi od 50 do 100 mg dziennie.

Aby złagodzić skutki uboczne działania statyn, można pod­jąć w uzgodnieniu z lekarzem następujące kroki:

• przerwać na jakiś czas przyjmowanie statyn – pozwala to określić, czy obserwowane dolegliwości są skutkami ubocznymi stosowania statyn, czy też przyczyny są inne;
• zmienić rodzaj statyn – choć zdarza się to rzadko, po takiej zmianie mogą ustąpić skutki uboczne;
• zmienić dawkę – zmniejszenie dawki osłabia niektóre skutki uboczne, ale ogranicza także skuteczność statyn w obniżaniu poziomu cholesterolu. W przypadku statyn utrzymujących się we krwi przez kilka dni można zmniej­szyć częstotliwość ich przyjmowania i stosować je na przykład co drugi dzień.

Statyny a cholesterol

Zbyt intensywne obniżanie poziomu cholesterolu za pomocą statyn nie zawsze jest korzystne, ponieważ cho­lesterol jest niezbędny do prawidłowego przebiegu wielu procesów, takich jak:

• tworzenie i utrzymywanie w dobrym stanie błon komór­kowych, które pomagają komórkom przetrwać zmiany temperatury;
• ochrona i izolacja włókien nerwowych;
• synteza hormonów płciowych, takich jak progesteron, testosteron, estradiol i kortyzol;
• wytwarzania soli kwasów żółciowych, które pomagają w trawieniu pokarmu;
• przemiany witaminy D w skórze wskutek ekspozycji na światło słoneczne.

Synteza cholesterolu obejmuje wiele skomplikowanych reakcji biochemicznych. Jest on wytwarzany przede wszyst­kim w wątrobie (około 1000 miligramów dziennie), jelitach i skórze.
Od 1994 roku przeprowadzono wiele szeroko zakrojonych badań, dzięki którym ustalono, że niski poziom cholesterolu (poniżej 4,1 mmol/l) jest czynnikiem zwiększającym ryzyko rozwoju depresji, popełnienia samobójstwa, wystąpienia lęków, impulsywności i agresji w każdej grupie wiekowej i niezależnie od płci. Odnotowano również zwiększenie liczby zgonów z powodu urazów (prawdopodobnie wsku­tek zwiększonej impulsywności i zachowań agresywnych), niektórych rodzajów raka, udaru krwotocznego oraz chorób układu oddechowego i zakaźnych. Przeprowadzone w Japo­nii badanie wykazało, że wskaźnik samobójstw dokonywa­nych przez mężczyzn zmniejszył się, gdy zaniechano inten­sywnego obniżania poziomu cholesterolu i jego stężenie we krwi mogło dzięki temu wzrosnąć.

Profesor Majid Ali, szef nowojorskiego szpitala medycyny integracyjnej, stwierdził na podstawie prowadzonych badań naukowych, że „niski poziomu cholesterolu jest częstszą przyczyną śmierci niż jego wysoki poziom”. Mężczyźni z niskim poziomem cholesterolu całkowitego i objawami depresji byli siedmiokrotnie bardziej narażeni na przedwczesną śmierć z powodu samobójstw, przedawko­wania leków oraz wypadków i urazów niż ci, u których tego rodzaju problemów ze zdrowiem nie stwierdzono. Sugeruje się, że deficyt cholesterolu, niezbędnego do prawidłowego funkcjonowania komórek nerwowych, wpływa na obniżenie poziomu i aktywności serotoniny w mózgu. National Human Genome Research Institute (NHGRI), będący częścią Natio­nal Institutes of Health (NIH), stwierdził, że kobiety w ciąży, które mają bardzo niski poziom cholesterolu, są obarczone większym ryzykiem przedwczesnego porodu. Inne badania wykazały, że ryzyko to dotyczy także kobiet z bardzo wyso­kim poziomem cholesterolu.

W kilku badaniach wykazano, że chociaż statyny skutecznie zmniejszają stężenie złego cholesterolu, to nie przekłada się to w zasadniczy sposób na zmniejszenie wskaźnika zgonów z każdej przyczyny⁵. Wykazano, że mężczyźni, którzy cierpią na choroby układu krążenia, odnoszą pewne korzyści ze stosowania statyn, jednak w przypadku większości osób, które przyjmują te leki, ale nie dotyczą ich choroby układu krążenia, korzyści te są niewielkie lub żadne. Dotychczas ani jedno szeroko zakrojone badanie z udziałem kobiet cierpiących na choroby układu krążenia nie wykazało, by stosowanie przez nie statyn wpływało na długość życia. Co ważniejsze, w przypadku kobiet z grupy mniejszego ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych zażywanie statyn także nie wpływało na długość życia ani nie zapobie­gło zawałom serca i udarom mózgu.

Nasuwa się pytanie, czy kobietom w ogóle powinny być przepisywane statyny, skoro wydaje się, że leki te nie zapew­niają im żadnej korzyści zdrowotnej. Nowe badanie doty­czące ochrony serca, prowadzone zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn, pomimo szumu, jaki spowodowało w środo­wisku lekarzy i naukowców, nie wykazało wpływu statyn na wskaźnik śmiertelności w odniesieniu do kobiet.

Niekorzystne interakcje ze statynami

Grejpfruty zawierają substancje wchodzące w reakcję z enzy­mami, co powoduje metabolizowanie statyn w układzie trawiennym. Zatem przyjmując statyny, należy ograniczyć obecność grejpfrutów w diecie.

Oto niektóre leki, które mogą wchodzić w interakcje ze staty­nami i zwiększać ryzyko wystąpienia działań niepożądanych:

• amiodaron (cordarone, pacerone), lek na nieregularny rytm serca;
• gemfibrozil (lopid), odmiana leku obniżającego poziom cholesterol;
• leki na HIV zwane inhibitorami proteazy, takie jak sakwi­nowir (invirase) i rytonawir (norvir);
• niektóre antybiotyki i leki przeciwgrzybicze, takie jak klarytomycyna i itrakonazol (onmel, sporanox);
• niektóre leki immunosupresyjne, takie jak cyklosporyna (gengraf, neoral i sandimmune).

Istnieje wiele leków, które mogą wchodzić w interakcje ze statynami, więc upewnij się, że lekarz przepisujący ci statyny wie o wszystkich farmaceutykach, które przyjmujesz.

Czy istnieje alternatywa dla statyn?

Jedną z najskuteczniejszych alternatyw dla leków z grupy statyn jest preparat składający się z ekstraktów z owo­ców cytrusowych i owoców drzew palmowych, który zawiera polimetoksylowane flawony i tokotrienole. W badaniach z udziałem ludzi wykazano, że znacznie obniża on poziom cholesterolu całkowitego, cholesterolu LDL i trójglicerydów. Silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne ekstraktów zawartych w tym natural­nym preparacie są doceniane między innymi dlatego, że mają znaczenie, jeśli chodzi o panowanie także nad innymi czynnikami ryzyka chorób układu krążenia. Toko­trienole (organiczne związki występujące w witaminie E) i flawonoidy to substancje naturalne, które są skuteczne w obniżaniu poziomu cholesterolu.

Kiedy otrzymujemy receptę na lek z grupy statyn, musimy rozważyć kilka kwestii. Wprawdzie zmniejszy on poziom cholesterolu LDL we krwi, co ucieszy lekarza, ale czy wydłuży nam życie? Czy potencjalne ryzyko związane ze stosowa­niem statyn przeważy nad potencjalnymi korzyściami? Czy cholesterol jako czynnik poprawiający zdrowie i długość życia jest na tyle ważny, by zaniechać intensywnego obni­żania jego poziomu w organizmie za pomocą leków i skupić się raczej na zmianie stylu życia i redukcji wielu innych czyn­ników ryzyka kardiologicznego?