Ziołowe sposoby na ukąszenia i użądlenia owadów

Insekty dokuczają nam każdego lata i choć przykrych spotkań z nimi nie da się całkiem uniknąć, to na szczę­ście istnieją sposoby złagodzenia skutków ich ataków. Obrzęk, swędzenie i ból są objawami reakcji zapalnych lub alergicznych, wywołanych działaniem wstrzykiwanych przez nie substancji. Owady kąsające, takie jak komary, meszki czy pchły, wstrzykują ślinę zawierającą szereg antygenów i ich ukąszenia są zwykle silnie swędzące, ale nie wywołują raczej silniejszych reakcji alergicznych. Bardziej bolesne, a czasem i niebezpieczne, są użądlenia ich błonkoskrzydłych pobratymców, takich jak pszczoły, osy, szerszenie czy trzmiele.

Wyposażone są one w aparaty żądłowe, którymi atakują w przypadku zagrożenia, wstrzykując jad do ciała na­pastnika. Głównymi składnikami jadów są białka enzymatyczne (fosfolipazy, fosfatazy, proteazy), a także peptydy i inne związki aktywne biologicznie, nie wszystkie jeszcze dokładnie pozna­ne. Za reakcje anafilaktyczne odpowia­dają najczęściej 2 enzymy – hialuro­nidaza i fosfolipaza A2, natomiast ból i obrzęk są przede wszystkim rezulta­tem działania histaminy i serotoniny.

Co zrobić gdy użądli nas osa lub pszczoła?

Osy mogą żądlić wielokrotnie, na­tomiast żądło pszczół posiada haczy­ki, które powodują, że po użądleniu cały aparat żądłowy pozostaje w ciele ofiary, a pszczoła ginie. Trzmiele mogą również żądlić wielokrotnie, ale z natury są bardzo łagodne i nie atakują, o ile nie znajdą się w sytuacji zagrożenia. Na ogół użądlenie powo­duje reakcję miejscową, objawiającą się bólem, zaczerwienieniem i obrzę­kiem w miejscu użądlenia, lecz cza­sem może ona być bardziej rozległa, a w szczególnych przypadkach może wystąpić reakcja uogólniona, czyli pokrzywka na całym ciele, duszno­ści, spadek ciśnienia krwi, niepokój, a nawet utrata przytomności. Już przy wystąpieniu wysypki należy jak najszybciej zgłosić się do szpitalnego oddziału ratunkowego, gdyż objawy te mogą świadczyć o wystąpieniu wstrząsu anafilaktycznego, stanowią­cego bezpośrednie zagrożenie życia.

Jeżeli żądło pozostało w miejscu użą­dlenia, należy jak najszybciej je usu­nąć, gdyż opróżnienie całego zbiornika jadowego (odbywające się automa­tycznie nawet po wyrwaniu żądła z ciała owada) trwa ok. 1 min. W tym celu trzeba je delikatnie podważyć, nie uciskając, gdyż to mogłoby nasilić spływanie jadu do rany. Po usunię­ciu żądła dobrze jest przyłożyć okład z lodu, który spowoduje obkurcze­nie naczyń krwionośnych i zmniej­szy rozprzestrzenianie się toksyny w tkankach i całym organizmie.

Jakie rośliny i zioła łagodzą ukąszenia i użądlenia?

• Babka zwyczajna i lancetowata (Plantago major i lanceolata) Zioła te mają działanie łagodzące, przeciwzapalne, przeciwświądowe, przeciwbólowe i odkażające. Doskonale łagodzą wszelkie podrażnienia skóry, wysypki, ukąszenia, użądlenia, oparzenia, rany i infekcje. Mechanizm przeciwzapalnego i przeciwbólowe­go działania babki (podobnie jak niesteroidowych leków przeciwzapalnych) polega przede wszystkim na hamowaniu syntezy cyklooksygenazy¹. Na miejsce ukąszenia lub użądlenia należy nałożyć zmiażdżone liście (w warunkach polowych można je na­wet przeżuć). Babka jest bardzo popularnym ziołem, rosnącym niemal wszędzie, nawet na uczęszczanych chodnikach, jednak do celów leczniczych należy poszukać roślin z okolic mniej zanieczyszczonych i wybrać z nich zdrowe, niezniszczone liście. Można też zawczasu przygotować maść, gotując przez kilka minut w łaźni wodnej liście babki w tłuszczu (np. w oleju kokosowym, maśle shea lub smalcu). Potem nale­ży pozostawić je na dobę do maceracji lub zblendować, a po ponownym podgrzaniu przełożyć do małych słoiczków i przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu.

• Cebula zwyczajna (Allium cepa) W miejscu ukąszenia lub użądlenia można przy­łożyć plasterek cebuli, by złagodzić ból lub swę­dzenie i zmniejszyć stan zapalny. Cebula zawiera bardzo wiele związków aktywnych biologicznie, m.in. wysokie stężenie flawonoidów, takich jak kwercetyna, wykazująca działanie przeciwza­palne poprzez blokowanie ścieżek odpowiedzi zapalnej i zmniejszanie produkcji cytokin proza­palnych⁶, a także kemferol, również działający przeciwzapalnie. Obydwa te związki mają też działanie przeciwhistami­nowe i przeciwalergiczne⁷. Własności przeciwzapal­ne mają też tiosulfinaty, związki lotne, wydzielające się przy uszkodzeniu tka­nek cebuli i odpowiedzial­ne za jej charakterystyczny smak, zapach i działanie łzawiące.

• Ziemniak zwyczajny (Solanum tuberosum) Sok z bulwy tej rośliny jest cudownym, a do tego powszech­nie dostępnym lekiem na wiele problemów skórnych. Aby zła­godzić skutki ukąszenia lub użądlenia, obierz i umyj surowego ziemniaka, a następnie przez 20-30 min przykładaj plastry do obolałego miejsca. Sok z ziemniaka działa przeciwobrzęko­wo i przeciwzapalnie. Jego alkaliczny odczyn neutralizuje kwasy zawarte w jadzie pszczół i mrówek. Warto pamiętać, że surowy ziemniak doskonale pomaga także w przypadku drobnych opa­rzeń, wyprysków skórnych, trądziku i przebarwień skóry².
• Herbata chińska (Camellia sinensis) Prostym i skutecznym sposobem złagodzenia bólu oraz stanu zapalnego w miejscu ukąszenia bądź użądlenia jest przyłożenie zaparzonej wcześniej torebki z herbatą lub herbacianych liści. Wszystkie rodzaje herbaty wykazują jednak działanie prze­ciwzapalne, przeciwalergiczne (przeciwhistaminowe) i prze­ciwbólowe, choć, jak wskazują badania, zielona, niepoddana procesom oksydacji, zawiera więcej niespolimeryzowanych polifenoli i dzięki temu ma silniejsze własności bioaktywne. Zawarte w roślinie katechiny hamują wydzielanie cytokin pro­zapalnych: czynnika martwicy nowotworów alfa (TNF-α) i in­terleukiny IL-1β⁸. Obficie występujący w zielonej herbacie galusan epigallokatechiny (EGCG) ma zdolność hamowania produkcji cyklooksygenazy 2 (COX-2), uczestniczącej w synte­zie prostaglandyn, które z kolei odpowiedzialne są za obrzęk i ból w miejscu stanu zapalnego. Dlatego też ekstrakt z herbaty może mieć działanie przeciwbólowe⁹. Wykazano też, że kate­chiny hamują wytwarzanie histaminy, a także mogą regulować produkcję kinaz białkowych, uczestniczących w przekazywaniu sygnałów podczas aktywacji komórek w reakcjach alergicznych, a więc mogą też tłumić takie reakcje w miejscu ukąszeń¹⁰.
• Aloes (Aloe vera) Badacze z University of Jos w Nigerii ustalili, że zawarte w aloesie substancje bioaktywne na różne sposoby walczą z dyskomfortem i świądem. Antrachinony są związkami fenolowymi o działaniu prze­ciwbólowym i przeciwzapalnym. Należący do steroidów roślinnych lupeol jest naturalnym odpowiednikiem kwasu salicylowego. Nato­miast enzym bradykinaza rozkłada bradykininę, uczestniczącą w wy­woływaniu bólu i świądu¹¹. Działanie przeciwzapalne składników alo­esu polega przede wszystkim na hamowaniu ścieżki działania enzymu – cyklooksygenazy – przez co zmniejsza się produkcja prostaglandyn, odpowiedzialnych za wywoływanie i utrzymywanie stanu zapalnego.

• Macierzanka tymianek (Thymus vulgaris) Jak pokazały badania, ekstrakt z tymianku zmienia schemat produkcji cytokin, hamując wy­dzielanie cytokin prozapalnych (takich jak TNF-α, IL-1β i IL-6) oraz zwiększając wydzielanie cytokin przeciwzapalnych, takich jak np. IL-10. Dzięki temu może też mieć działanie prze­ciwalergiczne i immunomodulujące³. Jednym z głównych składników tymiankowego olejku eterycznego jest tymol – związek o silnych własnościach przeciwzapalnych, zmniejszający wydzielanie cytokin prozapalnych i blokujący ścieżkę odpowiedzi zapalnej, a także wykazujący właści­wości przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze⁴. Natomiast Greccy uczeni po­twierdzili również, że ty­mol może łączyć się z białkami wiążącymi cząsteczki zapachowe u komarów, stanowiąc tym samym naturalny środek odstraszający⁵.
• Niecierpek pospolity (Impatiens noli-tangere) Ta roślina z małymi żółtymi kwiatami lubi tereny wilgotne, często rośnie w dolinach rzek lub nad brzegami jezior. Jest bardzo cennym surowcem leczniczym o szero­kim działaniu. Sok ze świeżego niecierpka działa przeciwzapalnie, przeciwświądowo i przeciwalergicznie, hamuje także reakcje autoimmunologiczne i blokuje cyklooksyge­nazę 2 (COX-2). Co ciekawe – jak zauważyli naukowcy z Indii – przynosi również ulgę przy poparzeniach pokrzywą¹². Do najważ­niejszych związków czynnych zawartych w niecierpku należą kempferol, kwercetyna, apigenina, astragalina, a także saponiny silnie hamujące działanie hialuronidazy. Jest to enzym występujący m.in. w jadach zwierząt (węży, os, pszczół, szerszeni, pa­jąków i skorpionów), który dzięki zdolności rozkładania kwasu hialuronowego zwiększa przepuszczalność i umożliwia toksynom wnikanie w głąb skóry i tkanek. Jest to też jeden z czynników odpowiedzialnych za re­akcje anafilaktyczne na jad błonkówek¹³.

Jak odstraszyć komary naturalnie?

Zamiast leczyć, zawsze lepiej jest zapobiegać, dlatego też dobrze będzie przed wy­cieczką czy grillem pomyśleć o naturalnych sposobach odstraszania owadów.

• Do odstraszania komarów doskonale nadają się olejki eteryczne: z trawy cytryno­wej (citronella), sosny, mięty, lawendy, kamfory, kocimiętki, pelargonii, jaśminu, eukaliptusa, cynamonu, jałowca, rozmarynu, tymianku i goździków. Tych lotnych krwiopijców odstraszają także liście aksamitki, mięty i bazylii, roztarte na skórze lub wrzucone do ognia. Do ogniska dorzucić można również gałązki piołunu. Możesz też użyć olejku neem (z miodli indyjskiej), jego zapach zniechęca wszelkie owady.

• Ziołowy płyn do odstraszania komarów. Można przygotować go samodzielnie, gotując w wodzie przez kilka minut całe goździki z dodatkiem skórki cytrynowej, a po ostygnięciu dodając do wywaru nieco alkoholu. Można też zagotować ziele tymian­ku i rozmarynu, a potem wlać sok z cytryny – taki napar odstrasza także kleszcze.
• Naturalne repelenty. Silnym repelentem jest też wrotycz (Tanacetum vulgare) – można użyć wywaru z niego do rozpylania lub rozetrzeć liście w dłoniach (gdy znajdujemy się w terenie). Podobne działanie mają kwiaty, liście i młode pędy czeremchy. Gotuj je w wodzie przez 30 min, a uzyskanym odwarem spryskuj krzewy i ścieżki w ogrodzie, w ten sposób zniechęcisz do przebywania na nich kleszcze. Środkiem odstraszającym insekty może być także wyciąg z kwiatów czeremchy, zalanych spirytusem.