Wypalenie zawodowe - jak się objawia i jak sobie z nim radzić?

Niepokojące statystyki 

Według raportu Hays Poland „Nadgo­dziny” aż 75% z nas pracuje więcej niż 40 godz. tygodniowo. Jednocze­śnie pracujemy w dużym stresie. Z raportu ADP „The Workforce View in Europe wynika, że wśród przebadanych pracowników z 8 różnych państw w Europie, Polacy są najbardziej zestresowani. Aż 22% każdego dnia doświadcza stresu w pracy, a połowa często lub bardzo często¹. 31% pracowni­ków umysłowych w Polsce uważa, że są wypaleni zawodowo, zaś wśród osób z dłuższym (5-8-let­nim) stażem pracy aż 41% – jak wynika z badania Gumtree.pl zrealizowanego przy współpracy z Randstad Polska.

Nawet wśród większej części badanych, którzy nie uważają się za wypalonych zawodowo, spora grupa dostrzega u siebie symptomy mogące pro­wadzić z czasem do wypalenia. Co piąty z badanych twierdzi, że jest stale zmęczony a podobny odsetek odczuwa przygnębienie i brak wiary we własne możliwości. Nie jest to bynajmniej polski pro­blem – w USA prawie trzy czwarte millenialsów odczuwa objawy wypalenia zawodowego, z czego 28% często lub stale. 

Jak objawia się wypalenie zawodowe?

Objawy wypalenia zawodowego mają wpływ nie tylko na naszą karierę oraz codzienność w pracy, ale również na życie prywatne: relacje ze znajomymi, związki partnerskie i rodzinę. Bezpośrednio oddziałują też na naszą psychikę oraz zdrowie. Diagnostyka wypalenia zawodowego nie jest jasno sprecyzowana, ale badania medyczne pokazują, że ist­nieje związek między wypaleniem zawodowym a zespołem chronicz­nego zmęczenia a także, że wypale­nie jest czynnikiem rozwoju depre­sji. Wszystkie te jednostki chorobowe mają wspólne objawy².

Istnieją także dowody naukowe, że wypalenie zawodowe wiąże się z chorobami układu mięśniowo-szkieleto­wego u kobiet i układu krążenia u mężczyzn. Związków tych nie wyjaśniają złe nawyki zdrowotne, poziom zamożności ani depresja³. Inne badania wskazują, że długo trwające wypalenie zawodowe może być czynnikiem ryzyka wystąpienia cukrzycy typu 2⁴ i hiperlipidemii⁵. Mechanizmy neurobiologiczne leżące u podstaw fizycznych skutków wypalenia zawodowego są nadal nieznane, ale w kilku bada­niach udowodniono związek między wypaleniem a funkcjonowaniem osi podwzgórze-przysadka-nadnercza⁶. Psychiatrzy wypalenie zawodowe definiują jako syndrom wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i poczucia niskiego osobistego spełnienia, co prowadzi do obni­żenia efektywności w pracy⁷.

5-stopniowy model prowadzący do wypalenia zawo­dowego

Jak do tego dochodzi, że często wymarzone albo przynajmniej satysfakcjonujące zajęcie staje się przyczyną poważnych dolegliwo­ści natury psychicznej i fizycznej? Herbert J. Freudenberger, urodzony w Niemczech amerykański psycho­log, opracował 5-stopniowy model prowadzący do wypalenia zawo­dowego.

• Pierwszy etap zaczyna się od miesiąca miodowego i charak­teryzuje się entuzjazmem. Szybko jednak okazuje się, że praca oznacza w różnym stopniu zmaganie się ze stresem. Jeśli nie zastosujemy strategii radzenia sobie z nim, już w tym momencie narażamy się na ryzyko wypalenia.
• Drugą fazę poznajemy po tym, że praca zaj­muje więcej czasu niż inne obszary życia – rodzina, związki, pasje zostają zaniedbane. Objawami stresu na tym etapie są najczęściej nerwowość, kłopoty z koncentracją, nadmierna emocjonalność.
• Następ­nie – w trzecim etapie – rozwija się stan chronicznego stresu, który prowadzi do frustracji i bezsilności. Brak wystarczającego uznania jest przyczyną poczucia bycia niekompe­tentnym i nieadekwatnym.
• To z kolei prowadzi do etapu apatii, w którym pojawia się rozpacz i rozczarowanie. Ludzie nie widzą wyjścia z sytuacji, stają się zrezygnowani i obojętni.
• Ostatnim etapem wypalenia jest niemożność wykonywania pracy, kiedy konieczna jest pomoc psy­chologiczna lub psychiatryczna⁸.

Reakcja na okoliczności

Patrycja Załuska, konsultant kariery oraz właścicielka serwisu polkaprzedsiebiorcza.pl, w książce „reStart kariery. Zbuduj swoją prze­wagę na rynku pracy” wyróżnia dwa rodzaje wypalenia zawodowego. Aktywne wywołane jest przez nie­korzystne warunki pracy, takie jak na przykład nadmierne wymagania, niekorzystną organizację czasu pracy czy toksyczne relacje ze współ­pracownikami lub szefem. Nato­miast wypalenie bierne związane jest z naszymi reakcjami na wyżej wymienione przyczyny. Pewne cechy osobowości predysponują do wypalenia, a należną do nich przede wszystkim: bierność, defen­sywność, zależność oraz niska samo­ocena.

Wskazuje jeszcze na tendencję do unikania trudności, która wiąże się z niskim poczuciem skuteczności, a także bra­kiem wiary we własne możliwości. Z drugiej strony wyjątkowo szybko wypalają się perfekcjoniści, którzy są przekonani, że wiele – jeśli nie wszystko – zależy wyłącznie od nich. Również osoby konfliktowe oraz te, które mają problemy z komunika­cją, mogą stosunkowo łatwo stracić przyjemność z pracy i przestać się w niej rozwijać. A co z kreatywnymi, innowacyjnymi, błyskotliwymi? Czy oni sobie lepiej radzą? Nie w każ­dych warunkach.

Jeśli pracownik z dużym potencjałem twórczym spotka się w pracy z rutyną pozba­wioną możliwości szukania kre­atywnych rozwiązań, również może go dotknąć wypalenie i to dotkliwe. Bo ten typ osobowości odznacza się dodatkowo wysokim poziomem wrażliwości. Także zderzenie się ze skostniałą strukturą organizacyjną może się dla kogoś takiego okazać bolesne w skutkach, a będzie nim powoli objawiające się wypalenie zawodowe z wieloma fazami.

Nie bez znaczenia są także oko­liczności zewnętrzne, czyli śro­dowisko pracy. To, w jaki sposób i w jakim otoczeniu żyjemy, może budować, ale może też niszczyć. Wiele zależy od stylu zarządzania. Jeśli na przykład pracownik nie otrzymuje pełnych informacji, jak ma wykonywać swoje zadania, szybko się zniechęca. Raczej nie powinien być pozostawionym samemu sobie, bo brak zaangażo­wania szefostwa przekłada się na to samo u podwładnych. Jeszcze wyżej na liście winowajców wypalenia stoją dominacja oraz nadmierna kontrola, będące oznaką braku zaufania do podwładnych. Ten styl zarządzania najbardziej demoty­wuje. Wypaleniu sprzyjają również: presja czasu, nadmierna biurokra­tyzacja, chaos w zarządzaniu, brak informacji zwrotnych, sprzeczność między własnymi wartościami a celami organizacji, niedostosowa­nie środków do zleconych zadań⁹.

Czy w związku z wypaleniem zawodowym można pójść na L4?

W 2019 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaktualizowała swoją Międzynarodową Klasyfikację Chorób (ICD-11), w której wypalenie zawodowe zostało zdefiniowane jako zjawisko związane z chronicznym stresem w miejscu pracy. Jednakże, WHO podkreśla, że wypalenie zawodowe jest zjawiskiem związanym z doświadczeniem zawodowym, a nie stanem zdrowia jako takim. Dlatego nie jest ono traktowane jako medyczna przyczyna zwolnienia lekarskiego.

W Polsce wypalenie zawodowe nie jest uznawane za stan medyczny ani jednostkę chorobową, a co za tym idzie, nie jest podstawą do wystawienia zwolnienia lekarskiego. Wypalenie zawodowe nie jest również uznawane za chorobę zawodową i nie figuruje w wykazie chorób zawodowych. Mimo że wypalenie zawodowe może mieć poważny wpływ na zdrowie i samopoczucie pracowników, na gruncie obowiązujących regulacji prawnych wystawienie zwolnienia lekarskiego pracownikowi, u którego rozwinął się inny stan medyczny niż jednostka chorobowa – którą nie jest syndrom wywołujący schorzenie – jest podstawą do podważenia zasadności L4. Bez zmian w literze prawa żaden lekarz nie może bez ryzyka zakwestionowania wystawić zwolnienia lekarskiego osobie ze stwierdzonym wypaleniem zawodowym. Zwolnienie takie może bowiem zostać zakwestionowane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Być może w dopiero 2024 r. zajdą zmiany prawne w tym obszarze¹⁴.

Jak radzić sobie z wypaleniem zawodowym?

Patrycja Załuska podpowiada, żeby w sytuacji, kiedy nasza praca nie przynosi nam już zadowole­nia, zatrzymać się, by poszukać przyczyn tego stanu rzeczy. Jeśli podejrzewamy u siebie wypale­nie zawodowe, warto poszukać pomocy. Jest wielu specjalistów zajmujących się tym syndromem, którzy mogą udzielić nam sku­tecznego wsparcia. Podczas terapii zwykle okazuje się, że przyczyna wypalenia zawodowego leży głę­biej, bo na przykład swoje niskie poczucie wartości  i traumy kryjemy pod perfekcjonizmem albo nasza bierność objawia się nadmier­nym podporządkowaniem.

Wypaleniu zawodowemu możemy też przeciwdziałać albo nie dopu­ścić do nasilania się jego objawów. Kiedy czujemy się przepracowani i zniechęceni swoimi zawodowymi obowiązkami, warto tak je przeor­ganizować, żeby nie wykonywać kilku w tym samym czasie. Sku­tecznie pomaga całkowite ode­rwanie się od spraw zawodowych – dobrze jest nauczyć się kończyć pracę o konkretnej godzinie i już się nią nie zajmować, weekendy całkowicie poświęcać na odpo­czynek lub wziąć dłuższy urlop.

Doskonałym remedium na wypa­lenie zawodowe jest praktykowanie asertywności – jasne określanie swoich granic, komunikowanie potrzeb, wyrażanie przekonań. Ważna też jest umiejętność odma­wiania oraz obrony swojego punktu widzenia. Przy wypaleniu zawodo­wym pomaga delegowanie zadań i odpowiedzialności jako wyraz odpuszczenia kontroli. Często trzeba się po prostu o siebie zatroszczyć i okazać sobie szacunek. Zawsze warto sięgnąć po sprawdzone sposoby na odstresowanie jakimi są: ruch na świeżym powietrzu, medytacja, kreatywne zajęcia czy po prostu ulubiona forma relaksu.

Patrycja Załuska pisze, że naj­krótsza i jednocześnie najbardziej sensowna rada brzmi: Zatrzymaj się i odpocznij. Cytuje Cypriana Kamila Norwida, który zauważył, że „odpocząć” znaczy „począć się na nowo”. Jednak odpo­cząć nie oznacza nicnierobienia – czytamy w „reStarcie kariery”. Odpocząć znaczy odnaleźć sie­bie. Począć się na nowo to jest odkryć, po co to wszystko robisz i po co chcesz to robić¹⁰.