Nasze magazyny
Można je spotkać właściwie wszędzie. Kleszcze pojawiają się nie tylko w lasach i zaroślach, ale również w przydomowych ogródkach, miejskich parkach, na działkach, łąkach i pastwiskach. Lubią przede wszystkim miejsca ciepłe i wilgotne. To nieprawda, że spadają na nas z drzew - ukrywają się zazwyczaj na źdźbłach traw, mogą przezimować pod grubą warstwą mchu i liści, by uaktywnić się wczesną wiosną. Nawet do listopada wychodzą na żer, atakując zwłaszcza przed południem i wieczorem.
Sprytny atak
Fakt, że kleszcze są małe i wszędobylskie, na pewno ułatwia im ekspansję, podobnie jak duża żywotność i płodność. Ich larwy bytują na małych zwierzętach, a dorosłe osobniki na dużych ssakach (krowach, jeleniach) i ludziach. By pobrać krew od żywiciela, kleszcze wczepiają się w jego skórę za pomocą specjalnego aparatu kłująco-ssącego. Jednocześnie uwalniają ze śliną substancję znieczulającą, która odpowiada za to, że wkłucie jest bezbolesne, czyli po prostu niewyczuwalne dla człowieka1. Jeśli dołożymy do tego fakt, że kleszcze atakują zazwyczaj ukryte lub owłosione części ciała (głowę, pachy, zgięcia dużych stawów, pośladki), nietrudno będzie zrozumieć, dlaczego tak łatwo udaje im się nas przechytrzyć.
Bibliografia
- Prew Rehab 2011; 3: 1-7
- J Transf Med 2011; 4 (1): 4-22
- J Clin Invest 2004; 113: 1093-1101
- Intern J Epidemiol 2005; 34: 1340-1345
- Clin Microbiol Rev 2000; 13 (3): 451-469
- Conn Med 2014; 78 (5): 289-291
- Clin Microbiol Infect 2004; 10: 1040-1055
- Scand J Infect Dis 2002; 34: 904-909; Acta Med Lituanica 1997; 1: 22-25
- Zdrowie Publ 2007; 117: 213-219
- J Med Microbiol 1998; 47: 475-482
- Przew Lek 2001; 68: 86-89
- Med Rodz 2014; 3: 147-151
- Post Mikrobiol 2012; 51 (1): 47-53; Przegl Epidem 2002; 56: 399-407
- Scand J Infect Dis 1996; 28: 217-224
- Psych Pol 1997; 31: 223-230
- J Clin Invest 2004; 144: 577-578
- Folia Cardiol Exc 2008; 3: 375-382
- Clin Infect Dis 2000; 31: 554-560; Clin Infect Dis 2001; 33: 676-685
Spośród ok. 20 gatunków kleszczy występujących w Polsce najwięcej chorób przenosi Ixodes ricinus. Po dyskretnym wkłuciu może zarazić nas licznymi patogenami, przede wszystkim boreliozy, babeszjozy, kleszczowego zapalenia mózgu i anaplazmozy2.
Borelioza (choroba z Lyme) Podstawowym jej objawem jest rumień wędrujący, pojawiający się w ciągu 3-32 dni. Niestety nawet w 2/3 przypadków w ogóle się go nie obserwuje, a krętki Borrelia burgdorferi (BB) przenikają do węzłów chłonnych lub - za pośrednictwem krwi - do stawów, mózgu i mięśni3. W pierwszym etapie choroby pojawiają się gorączka, poty, dreszcze, fale gorąca, zmęczenie, ociężałość, dolegliwości stawowe, drętwienie kończyn lub tylko palców, bóle i skurcze mięśni, tiki mięśni, kołatanie serca, skoki ciśnienia, a także problemy z koncentracją, tzw. splątanie myśli i trudności z doborem słownictwa.
Druga, przewlekła faza boreliozy, oznacza dużo poważniejsze problemy. Dochodzi w niej do zmian narządowych o charakterze neurologicznym lub reumatologicznym, a zmęczenie, bóle kostno-mięśniowe i zaburzenia poznawcze utrzymują się ponad 12 miesięcy4.
Babeszjoza (piroplazmoza) Wywołują ją pasożyty z rodzaju Babesia, przenoszone przez kleszcze z rodziny Ixodes. Zakażenie często ma przebieg bezobjawowy, jednak może rozwinąć się ciężka infekcja podobna do malarii5. W ciągu 1-4 tygodni od ukłucia pojawiają się gorączka, dreszcze, osłabienie, nudności i wymioty. Powiększają się wątroba i śledziona. Później może dojść do uszkodzenia wątroby, niedokrwistości hemolitycznej i żółtaczki, a nawet ostrej niewydolności oddechowej lub nerek6.
Kleszczowe zapalenie mózgu U człowieka rozwija się wskutek ukąszenia przez zakażonego kleszcza albo… po spożyciu niepasteryzowanego mleka koziego, owczego lub krowiego i innych produktów mlecznych7. Początkowe objawy są niecharakterystyczne (przypominają grypę). Później, zwykle po ok. 8 dniach, wirus atakuje ośrodkowy układ nerwowy (OUN), powodując ostry stan zapalny opon i mózgu, objawiający się wysoką gorączką, silnymi bólami głowy, nudnościami i wymiotami, nadwrażliwością na światło, sztywnością karku, bólami mięśni i stawów8.
W najcięższej postaci (oponowo-mózgowo-rdzeniowej) pojawiają się niedowład kończyn albo porażenie mięśni oddechowych, co może prowadzić nawet do śmierci.
Anaplazmoza To choroba wywoływana przez kleszcze zakażone bakteriami Anaplasma phagocytophilum, które przedostają się do neutrofilii - białych krwinek chroniących organizm przed stanami zapalnymi - upośledzając ich funkcjonowanie. W efekcie organizm nie broni się przed bakteriami9.
Początkowe objawy są niecharakterystyczne (przede wszystkim wysoka gorączka). Kiedy dojdzie do zajęcia układu oddechowego, pojawiają się suchy kaszel, zapalenie płuc, nacieki płucne i zaburzenia oddychania10. Może też dojść do krwawień z przewodu pokarmowego i innych zaburzeń żołądkowo-jelitowych.
Fot. Archiwum
Trudni przeciwnicy
Jak widać, żadna z chorób odkleszczowych w początkowej fazie nie daje charakterystycznych objawów: łatwo pomylić ją z grypą czy przemęczeniem. To dlatego w niewielu przypadkach udaje się zdiagnozować je na wczesnym etapie, kiedy patogenom nie udało się jeszcze poczynić znacznych zniszczeń w organizmie.
Zresztą sama diagnostyka również pozostawia wiele do życzenia. W przypadku boreliozy po pierwsze nie zawsze pojawia się rumień wędrujący, jednoznacznie wskazujący na te chorobę, a po drugie - stosowane testy (ELISA i Western Blot) charakteryzują się dużym ryzykiem wyników fałszywie negatywnych11. Poza tym krętki BB pojawiają się w organizmie dopiero ok. 4-6 tygodni po ukłuciu, dlatego dopiero wtedy taka diagnostyka ma sens.
Również w przypadku kleszczowego zapalenia mózgu w praktyce stosuje się metodę ELISA, ponieważ kiedy pacjenci zgłaszają się do lekarza, wirus KZM nie jest już obecny w surowicy i płynie mózgowo-rdzeniowym.
Groźne koinfekcje
Kolejny problem to fakt, że niezwykle często jeden kontakt z kleszczem może skończyć się zakażeniem kilkoma patogenami, co nazywane jest koinfekcją. Przykładowo badania epidemiologiczne wskazują, że nawet u 66% pacjentów z boreliozą występuje jednocześnie babeszjoza12. Taka sytuacja stanowi duże wyzwanie terapeutyczne, ponieważ boreliozę leczy się antybiotykami, na które nie reagują z kolei krętki Babesia. Jeśli nawet uda się zwalczyć obie te infekcje, możliwe, że pacjent wciąż będzie cierpiał np. na bartonelozę wywoływaną przez pałeczki Bartonelli i powodującą rozrastanie się komórek śródbłonka naczyń krwionośnych, a w poważniejszych przypadkach prowadzącą do zapalenia wsierdzia, mięśnia sercowego lub mózgu. Leki stosowane w terapii boreliozy i babeszjozy nie są bowiem w stanie pokonać bartonelozy - wymaga to skojarzonego leczenia różnymi antybiotykami13.
Poza tym pojawienie się kilku chorób naraz zazwyczaj oznacza po prostu znacznie cięższy przebieg zakażenia, powodując objawy zwłaszcza ze strony ośrodkowego układu nerwowego.
Kolejna szczepionka?
Na polskim rynku istnieją 2 szczepionki przeciwko kleszczowemu zapaleniu mózgu: FSME-IMMUN (Baxter) i Encepur (Novartis). Obie zawierają zabite wirusy hodowane na komórkach kurzych embrionów, dezaktywowane formaldehydem.
Skuteczność obu szczepionek jest zbliżona - zdaniem Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) poziom przeciwciał przekracza 87%, ale brakuje informacji nt. długości ochrony po zakończeniu cyklu 3 dawek. Ponieważ z upływem 3 lat konieczne jest podanie dawki przypominającej, prawdopodobnie pozostaje ona ograniczona.
Poza tym należy pamiętać o możliwych działaniach niepożądanych1. U dzieci bardzo często lub często pojawiają się gorączka, ból, tkliwość, stwardnienie lub rumień w miejscu wstrzyknięcia, bóle głowy, nudności, wymioty, obrzęk, zmęczenie lub złe samopoczucie, brak łaknienia, ból mięśni lub stawów, niepokój i bezsenność. Istnieje również ryzyko zapalenia nerwów i zaburzeń widzenia, np. światłowstrętu.
Z kolei u dorosłych potencjalnymi efektami ubocznymi są ból lub tkliwość w miejscu wstrzyknięcia, nudności, zmęczenie, złe samopoczucie, ból mięśni lub stawów, ból głowy, wymioty, obrzęk, gorączka, a w rzadkich przypadkach również sztywność mięśni, nieprawidłowy chód, zawroty głowy, zapalenie nerwu, rumień, świąd i pokrzywka. Możliwe jest zaostrzenie chorób autoimmunologicznych, a w bardzo rzadkich przypadkach nie można wykluczyć związku między wakcyną a wystąpieniem zapalenia mózgu.
Bibliografia
- www.goo.gl/ryTlTS
Ryzyko powikłań
Fakt, że prawidłowa diagnoza stawiana jest zazwyczaj późno, zwiększa również prawdopodobieństwo pojawienia się groźnych dla życia powikłań. O ile bowiem choroby odkleszczowe często przebiegają łagodnie albo ustępują samoistnie, o tyle w niektórych sytuacjach potrafią zaatakować prawie cały organizm.
Nawet u 25-50% pacjentów z kleszczowym zapaleniem mózgu mogą pojawić się poważne powikłania, do których należą trwałe niedowłady kończyn, uszkodzenie słuchu, porażenie nerwów czy zaburzenie funkcji móżdżku14. Co więcej, śmiertelność z powodu KZM wynosi nawet 5%.
Zbyt rzadko mówi się również o tym, że u wielu pacjentów choroba pozostawia zaburzenia depresyjne, podatność na otępienie, nadmierną pobudliwość nerwową, drażliwość czy zaburzenia snu, pamięci i koncentracji, które obserwuje się nawet 5 lat po jej przebyciu15.
Również późna postać choroby z Lyme i tzw. zespół poboreliozowy (Post Lyme Syndrom, PLS) powodują przewlekłe zaburzenia poznawcze, zmęczenie, zesztywnienie i ból mięśni16. Ich pozbycie się może wymagać nawet kilkudziesięciu miesięcy terapii!
Ponadto infekcja BB może być bezpośrednio związana z rozwojem powikłań kardiologicznych: u prawie 33% pacjentów z niewydolnością serca wykryto obecność przeciwciał skierowanych przeciwko B. burgdorferi17. Prawdopodobnie krętki te łatwo przedostają się do serca i osierdzia, powodując ich łagodne zapalenie, a w niektórych przypadkach również trwałe uszkodzenie, które może być nawet śmiertelne.
Zagrażające życiu powikłania zdarzają się również w nielicznych przypadkach anaplazmozy. Należą do nich niewydolność oddechowa lub nerek, zaburzenia neurologiczne czy hipoplazja szpiku18. Opisywane są również przypadki krwawień do światła przewodu pokarmowego oraz zaburzeń krzepnięcia krwi. Na takie powikłania narażone są przede wszystkim osoby powyżej 40. r.ż.
Jak się bronić?
Niestety nie istnieje jedna, uniwersalna metoda zapobiegania chorobom odkleszczowym. Propagowana przez środowisko medyczne szczepionka chroni jedynie przed KZM, choć długoterminowość jej działania pozostaje wątpliwa (patrz ramka).
Póki co pozostaje nam zatem przede wszystkim utrudniać tym podstępnym stawonogom dostęp do naszego ciała. Podczas każdego spaceru obowiązkowy jest odpowiedni strój: długie, przylegające do ciała rękawy, wysokie skarpety i buty oraz czapka. Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć skórę, zwłaszcza w miejscach, które kleszcze lubią najbardziej (pachy, głowa itp.).
Warto też pamiętać, że reagują one na temperaturę i zapach naszego ciała. Na rynku dostępne są maści, kremy i spraye odstraszające kleszcze, ale warto wypróbować również naturalne sposoby. Kleszcze unikają orzeźwiających zapachów, dlatego można zastosować olejek goździkowy, cytrynowy, z drzewa herbacianego, szałwiowy, rozmarynowy, tymiankowy, z trawy cytrynowej lub ze słodkich migdałów. Dobrym rozwiązaniem okazuje się też zjedzenie przed spacerem kilku ząbków czosnku - insekty nie lubią jego intensywnej woni, zwłaszcza w połączeniu z ludzkim potem.
Jeśli jednak już doszło do ukąszenia, trzeba ostrożnie usunąć kleszcza za pomocą wąskich, zakrzywionych ku górze szczypczyków lub przeznaczonych do tego zestawów, a przez kolejne tygodnie uważnie obserwować reakcje organizmu. Tylko wtedy zwiększymy szansę na szybkie zidentyfikowanie objawów groźnych chorób.
