Przytarczyce - co to jest i do czego służy?

Na tym nie koniec zagadek. Większość z nas ma 4 przytarczyce ułożone w pary, 2 pod dolnymi i 2 pod górnymi biegunami tarczycy, na tylnej jej powierzchni, otoczone tkanką łączną. Ale możemy mieć ich aż 8 lub zaledwie jedną. U kobiet ważą ok. 35 g, u mężczyzn są nieco lżejsze - 30 g. Kształtem przypominają nieco wydłużone ziarno soczewicy o długości 6 mm, 3-4 mm szerokości i 1-2 mm grubości.

Co to są przytarczyce?

Nazwa "przytarczyce" pochodzi od ich bliskości do tarczycy, ale gruczoły te pełnią zupełnie inną funkcję niż ich większy sąsiad. Stosunkowo łatwo można je odróżnić ze względu na wysoką gęstość ciasno umieszczonych komórek. W przytarczycach występują 2 rodzaje specyficznych dla tych gruczołów komórek. Pierwszy to komórki główne, które syntetyzują i wydzielają hormon przytarczyc, parathormon (PTH) regulujący gospodarkę wapniową w organizmie.

Komórki te są stosunkowo małe, wydają się być ciemne, gdy zawierają wspomniany hormon, a jaśnieją po jego uwolnieniu. Drugi rodzaj to nieco większe komórki oksyfilne. Ich funkcja nie została do końca poznana. Wiadomo, że ich liczba rośnie wraz z wiekiem. Do niedawna przypuszczano, że są to zdegenerowane komórki główne, zwłaszcza, że ich liczba wzrasta u osób z chorobami nerek.

Obecnie jednak wiadomo, że są to aktywne metabolicznie komórki, mające geny właściwe dla przytarczyc i komórek głównych i potencjał wytwarzania dodatkowych hormonów takich jak PTHrP (peptyd PTH-podobny) i kalcytriol, hormon powstający w nerkach, a również wpływający na gospodarkę wapniowo-fosforanową.

Pora przyjrzeć się roli jaką pełnią te maleńkie gruczoły, a jest ona ogromna. Odpowiadają bowiem ni mniej ni więcej jak za całą gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu. Jakiekolwiek zaburzenia równowagi wapniowej prowadzą do ciężkich schorzeń: od osteoporozy po niewydolność nerek. W wielu krajach diagnostyka chorób nerek, w tym również kamicy nerkowej, zaczyna się właśnie od oznaczenia poziomu parathormonu (PTH).

Co robią przytarczyce?

Aby zrozumieć znaczenie prawidłowej pracy przytarczyc trzeba przypomnieć sobie, jaką rolę w naszym organizmie odgrywa wapń, a nie ogranicza się ona bynajmniej do tworzenia kości i zębów. Wapń wchodzi w skład naczyń krwionośnych i reguluje produkcję hormonów.

Co jednak najważniejsze, zapewnia odpowiednią przepuszczalność błon komórkowych, a to oznacza zaopatrzenie każdej komórki naszego organizmu w składniki odżywcze. Wraz z magnezem reguluje pracę mięśnia sercowego, jego kurczliwość i przewodnictwo nerwowe. Mówiąc wprost, jego rola poza kośćcem jest kluczowa dla naszego przeżycia.

Nasz organizm traktuje kości jako swoisty magazyn wapnia. W momencie gdy poziom wapnia w krwi się obniża, komórki gruczołów przytarczycznych uwalniają parathormon, który ma za zadanie "pobrać" odpowiednią ilość tego pierwiastka właśnie z kości i reabsorbować go (wchłaniać zwrotnie) z kanalików nerkowych.

Wszystko po to, by nasze serce i każda komórka naszego ciała mogła przeżyć. Samo przeżycie jest bowiem ważniejsze niż słabe kości. Jak ten proces zatrzymać, aby kości nie stały się zbyt kruche?

Wydzielana przez tarczycę kalcytonina działa antagonistycznie w stosunku do parathormonu. Gdy stężenie wapnia wzrasta ponad normę, wytwarzana w tarczycy kalcytonina hamuje uwalnianie wapnia z kości…

Gdy wszystko działa prawidłowo, a my dostarczamy organizmowi odpowiednie ilości wapnia, kalcytonina hamuje osłabianie kości, które powoli, przy wsparciu witaminy D, odbudowują się. Co jednak się dzieje, gdy przytarczyce wytwarzają zbyt dużo lub zbyt mało parathormonu, kiedy dochodzi do nadczynności lub niedoczynności przytarczyc?

PTH (Parathormon) - co się dzieje jak jest go za dużo?

Gruczoł przytarczowy wytwarza więcej parathormonu, niż to niezbędne lub wytwarza go mimo że poziom wapnia jest prawidłowy. Parathormon robi to, do czego został stworzony, czyli uwalnia dodatkowe zasoby wapnia z kości. Ba, uwalnia więcej niż to potrzebne, a kalcytonina nie jest w stanie sprawnie zatrzymać tego procesu. Kości stają się kruche, łamliwe, pojawia się - a jakże - osteoporoza.

Na tym jednak nie koniec, rozwija się bowiem hiperkalcemia. Nerki próbują uporać się z nadmiarem wapnia, a ich obciążenie rośnie. Częściej czujemy parcie na pęcherz, częściej też jesteśmy spragnieni. Jednym z pierwszych sygnałów, że dzieje się coś złego, bywa kolka nerkowa, objaw kamicy nerkowej.

Długotrwałe obciążenie nerek może prowadzić do ich niewydolności. Jednocześnie w mięśniu sercowym i ścianach naczyń zaczynają się odkładać fosforany wapnia, dochodzi do zwapnienia zastawek. Serce próbuje uporać się z problemem, a nie jest łatwo, bo nerki nie dają sobie rady. Zwiększa się siła i częstotliwość skurczów serca, dochodzi do tachykardii.

W ciężkich przypadkach może dojść do zaburzeń komorowych rytmu serca, a nawet migotania komór. Układ pokarmowy też nie lubi nadmiaru wapnia. Jony wapnia pobudzają receptory H2 i cholinergiczne, co prowadzi do zwiększenia produkcji gastryny, a tym samym - soku żołądkowego.

To prosta droga do rozwoju choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy, pojawiają się bóle w nadbrzuszu, nudności, wymioty, brak apetytu, zaparcia. Obecność wapnia aktywuje również proenzymy trzustkowe. W konsekwencji może dojść do rozwoju kamicy dróg żółciowych i ostrego zapalenia trzustki.

Reaguje też układ nerwowy i nerwowo mięśniowy. Jony wapnia blokują kanały sodowe, pojawia się osłabienie, męczliwość, zaburzenia koncentracji… Odkładające się fosforany również są niebezpieczne dla życia. Hiperfosfatemia grozi uszkodzeniem wątroby, mięśni i nerek.

Nadczynność przytarczyc (pierwotna) najczęściej wynika z pojawienia się w nich gruczolaków. Niestety rzadko jest sprawnie diagnozowana. Aż 80% chorych jest leczonych na inne schorzenie będące de facto konsekwencją nieprawidłowego działania przytarczyc i zbyt wysokiego poziomu wapnia we krwi. Są pacjentami kardiologów, neurologów, nefrologów, gastrologów, a nawet diabetologa.

Tymczasem do postawienia prawidłowej diagnozy wystarczy oznaczenie wysokości PTH w surowicy krwi, sprawdzenie poziomu wapnia i fosforu w krwi i w moczu, a następnie przeprowadzenie badań obrazowych. Zazwyczaj obserwuje się uogólniony zanik kostny i zwapnienia w trzustce, nerkach, mięśniach lub innych narządach.

Niekiedy mamy też do czynienia z nadczynnością wtórną, wówczas przyczyną pierwotną jest niewydolność nerek. Niewydolne nerki nie radzą sobie z przekształceniem wystarczającej ilości witaminy D do postaci aktywnej i w niewystarczającym stopniu wydalają fosforany.

W wyniku tego zwiększa się poziom fosforanów w organizmie i powstaje nierozpuszczalny fosforan wapnia, co prowadzi do obniżenia poziomu jonów wapnia. Na to reagują przytarczyce uwalniając parathormon, który czym prędzej uwalnia wapń z kości. W konsekwencji dochodzi do hiperkalcemii.

Co sie dzieje, gdy jest za mało PTH (Parathormonu)?

W przypadku niedoczynności przytarczyc, gruczoły te wytwarzają za mało parathormonu lub nie produkują go w ogóle. Wówczas może dojść do spadku poziomu wapnia we krwi, czyli hipokalcemii. Powodów takiej sytuacji może być kilka.

Pierwszym, nazwanym pierwotną niedoczynnością przytarczyc, jest usunięcie tych gruczołów np. w wyniku naświetlań w trakcie leczenia onkologicznego lub ich wrodzony brak. Wskutek tego do krwi trafia za mało parathormonu i w organizmie utrzymuje się zbyt niski poziom wapnia, dochodzi do hipokalcemii.

Może jednak być tak, że obniżenie poziomu wydzielania PTH jest wtórne do innego procesu, który utrzymuje wysoki poziom wapnia w organizmie (hiperkalcemię). Przyczyn takiego stanu rzeczy może być wiele: od nowotworów po nadczynność tarczycy, nadmiar witaminy D, a nawet dłuższe unieruchomienie w łóżku. Wysoki poziom wapnia sprawia, że przytarczyce nie uwalniają PTH i tym samym dochodzi do ich niedoczynności.

Ostatni przypadek to tzw. rzekoma niedoczynność przytarczyc, schorzenie genetyczne, w którym przytarczyce co prawda pracują prawidłowo, wytwarzają odpowiednie ilości hormonu, ale tkanki docelowe są odporne na jego działanie.

Objawy zależą od rodzaju niedoczynności. W przypadku pojawienia się hipokalcemii obserwuje się tzw. tężyczkę czyli nadmierne skurcze mięśni. Dochodzą do tego parestezje opisywane jako mrowienia lub drętwienia skóry. Mogą pojawić się skurcze oskrzeli, krtani, naczyń wieńcowych (dławica piersiowa), trzewnych (ból brzucha) lub mózgowych (migrena, mdlenie, napady drgawkowe).

Jak się chronić przed problemami z przytarczycami?

Nieuchronnie rodzi się pytanie, czy możemy uniknąć kłopotów z przytarczycami, a jeśli tak - to jak? Na pewno nie powinniśmy samodzielnie zwiększać suplementacji witaminy D powyżej wskazań podanych przez producentów danego suplementu. Nadmiar cholekalcyferolu zwłaszcza w połączeniu z dodatkowo przyjmowanym wapniem może wprowadzić w błąd przytarczyce i w efekcie spowodować ich wtórną niedoczynność.

Najważniejsze jednak to uwzględniać w rutynowych badaniach krwi i moczu oznaczenie poziomu wapnia. W ten sposób szybko można wykryć wszelkie niepożądane zmiany, a tym samym - szybciej zdiagnozować ich źródło.

Zaś osoby, które chorują na kamicę nerkową albo niewydolność nerek do badań powinny dorzucić określenie poziomu parathormonu. Może bowiem się okazać, że dotychczas leczyli objaw, a nie samą chorobę.