Zaparcia - wstydliwy problem? Fakty i mity

Zaparcie nie jest chorobą, tylko kłopotliwym objawem, utrudniającym codzienne funkcjonowanie. I jest to problem powszechny, dotyczy co piątego, a niektórzy twierdzą, że nawet co trzeciego Polaka. Dane te nie są precyzyjne, ponieważ wiele osób nie zgłasza się po pomoc i próbuje we własnym zakresie poradzić sobie z zatwardzeniem lub, przywykłszy już do takiego stanu, po prostu akceptuje swoje dolegliwości. A nie jest to dobre.

Jeśli zatwardzenie pojawia się raz na jakiś czas i samoistnie lub dzięki zastosowaniu domowych sposobów mija, nie ma w zasadzie powodu do niepokoju. Jeśli jednak utrzymuje się tygodniami, miesiącami lub, co gorsza, latami - bo są i takie przypadki - wymaga dokładnej diagnostyki¹.

Droga pożywienia przez układ pokarmowy

I spójrzmy, jak wygląda wędrówka pożywienia przez nasz organizm. Przeżuty i wstępnie wystawiony na działanie soków trawiennych pokarm trafia do jelita cienkiego. Jest tam poddawany trawieniu, a następnie składniki pokarmowe ulegają wchłonięciu do krwiobiegu. Wchłaniana jest też pewna ilość wody.

Procesy te odbywają się przy nieustannych ruchach robaczkowych, które sukcesywnie przesuwają treść pokarmową w kierunku jelita grubego - jeśli trawienie przebiega bez przeszkód, nie czujemy ich.

W jelicie grubym mikrobiota jelitowa trawi błonnik, a treść pokarmowa ulega zagęszczeniu wskutek wchłaniania wody i soli mineralnych. Pozostałe resztki formowane są za pomocą ruchów jelit w kał, który następnie zostaje wydalony przez odbyt. Zdrowy człowiek powinien wypróżniać się, bez trudności i bólu, 1-2 razy dziennie, a stolec powinien być dobrze uformowany, ale miękki².

Co to jest zaparcie?

O zatwardzeniu mówimy wtedy, gdy liczba wypróżnień zmniejsza się do dwóch tygodniowo lub każda wizyta w toalecie łączy się z bólem, trudnościami z wyparciem stolca i w końcu z wydaleniem twardego i suchego kału, czemu towarzyszy uczucie niepełnego wypróżnienia.

Jest to spowodowane nadmiernym odwodnieniem mas kałowych, które wynika ze zbyt długiego zalegania ich w jelicie grubym lub zaburzeń jego funkcjonowania. O czym może świadczyć zatwardzenie i jak sobie z nim poradzić? Przyjrzyjmy się faktom i mitom, jakimi obrosła ta kłopotliwa przypadłość.

Zaparcia to tylko przejściowe kłopoty - Mit

Zatwardzenie może pojawić się raz na jakiś czas u zdrowej osoby jako skutek spożycia na przykład dużej ilości pokarmów zapierających, takich jak biały ryż, kasza manna, kakao, czekolada, białe pieczywo, banany czy fast foody. Zazwyczaj mija ono wtedy samoistnie.

Niestety wiele osób cierpi na zaparcia nawracające i przewlekłe. Czasami chorzy męczą się całymi tygodniami lub nawet latami, godząc się z trudnościami w wypróżnianiu. A to nie pozostaje bez wpływu na zdrowie. Na skutek utrzymującego się zaparcia może dojść do poważnych powikłań, takich jak na przykład dysbioza i zaburzenia motoryki jelit czy uszkodzenie błony śluzowej jelita grubego.

Nierzadko rozwija się miejscowy stan zapalny i martwica, która jest skutkiem powodującego niedotlenienie tkanek ucisku mas kałowych na ścianę jelita. Uporczywe parcie może skutkować chorobą hemoroidalną, czyli pojawieniem się guzków krwawniczych okolic odbytu.

Nie bez znaczenia jest także to, że kłopoty z wypróżnianiem stanowią poważny problem natury psychicznej. Wielu chorych odczuwa ciągły dyskomfort związany z jelitami i obawia się przez to wychodzić z domu. Kłopotliwe jest także korzystanie z toalet publicznych, bowiem defekacja u osoby z zatwardzeniem może trwać nawet kilkadziesiąt minut.

Wypełnione masami kałowymi jelito grube może także objawiać się powiększeniem obrysu brzucha, co z kolei stanowi dla wielu osób problem natury estetycznej i powód do wstydu. Oczywistym stresorem jest także ból spowodowany intensywnymi ruchami robaczkowymi jelit - w ten sposób organizm za wszelką cenę próbuje udrożnić jelita i pozbyć się zalegającego stolca. Dlatego zaparcie, jeśli nie jest epizodem, zawsze wymaga konsultacji z lekarzem i ustalenia przyczyny¹.

Zaparcia mogą świadczyć o poważnej chorobie - Fakt

Jeśli zatwardzenie uparcie nie ustępuje po zastosowaniu domowych środków zaradczych, należy zacząć szukać pomocy lekarskiej. Ważne jest bowiem nie tylko doraźne opróżnienie jelit, ale i ustalenie przyczyny zaparcia.

Najczęściej mamy do czynienia z zaparciami czynnościowymi, które są powodowane przez zaburzenie motoryki jelit. Dotykają one przede wszystkim seniorów powyżej 60. roku życia, u których na skutek starzenia się organizmu dochodzi do osłabienia motoryki jelit. U osób w sile wieku mogą one mieć charakter nawykowy, do czego przyczynia się długotrwałe powstrzymywanie się od wizyty w toalecie z powodu charakteru wykonywanej pracy.

Wśród przyczyn zaburzenia rytmu wypróżnień są jednak i poważne choroby, dlatego nie można bagatelizować tego objawu. Zaparcia bywają pierwszym symptomem endometriozy, cukrzycy, niedoczynności tarczycy, chorób przysadki, mocznicy, porfirii czy chorób przytarczyc.

Często towarzyszą także schorzeniom układu nerwowego, takim jak choroba Parkinsona i stwardnienie rozsiane, oraz chorobom psychicznym, w tym depresji. Trudności z wydaleniem stolca mogą mieć również charakter mechaniczny, niezwiązany z czynnością jelit.

Przyczyną są wtedy m.in. guzy jamy brzusznej uciskające jelita, uchyłkowatość jelit, zwężenia jelit spowodowane przez znajdujące się w nich guzy i blizny lub toczący się stan zapalny.

Kobiety powinny pamiętać o tym, że bliskość anatomiczna jelita grubego i układu rozrodczego sprawia, iż często pierwszym objawem guza jajnika lub macicy są właśnie zatwardzenia. Także guzki krwawnicze lub nowotwory odbytu mogą utrudniać defekację. Wszystkie wymienione przyczyny wymagają szybkiej diagnostyki i interwencji lekarskiej, dlatego nie można zwlekać z udaniem się po pomoc².

Osoby przewlekle chore częściej cierpią na zaparcia - Fakt

Tak, to prawda, jednak często nie na skutek samej choroby, tylko przyjmowania leków. Wiele medykamentów ma działanie zapierające lub negatywnie wpływa na motorykę jelit. Jest to problem głównie seniorów, ponieważ to osoby w podeszłym wieku są największą grupą pacjentów przyjmujących leki na stałe.

Zaparcia mogą być spowodowane przyjmowaniem leków na nadciśnienie (zwłaszcza beta-blokerów, blokerów kanału wapniowego), niesteroidowych leków przeciwzapalnych (ibuprofenu, ketoprofenu, paracetamolu), moczopędnych, zawierających żelazo, przeciwdepresyjnych (w tym trójpierścieniowych leków przeciwdepresyjnych), hamujących wydzielanie kwasów w żołądku, przeciwwymiotnych, przeciwdrgawkowych i stosowanych w leczeniu astmy oraz choroby Parkinsona.

Dodatkowym problemem przyjmujących je pacjentów jest to, że nie zawsze mogą oni zastosować domowe kuracje na zaparcia, ponieważ wiele ziół wchodzi w interakcję z wymienionymi lekami. Dlatego, jeżeli dochodzi u nich do zatwardzenia, powinni zgłosić się do lekarza i omówić bezpieczne stosowanie naturalnych metod lub zmianę leków².

Zaparcia pojawiają się częściej zimą - Fakt

Mowa tu o zaparciach czynnościowych, które często właśnie w okresie jesienno-zimowym występują u osób do tej pory wypróżniających się bez żadnych problemów. Nie sama pogoda jest temu winna, ale nasza zimowa dieta i zmniejszenie aktywności fizycznej. Dlaczego tak się dzieje?

Zacznijmy od ruchu - cały nasz organizm i wszystkie jego układy przystosowane są do aktywności fizycznej. Jej zadaniem w odniesieniu do przewodu pokarmowego jest wspieranie motoryki jelit, nie tylko siłą grawitacji (pozycja stojąca), ale także masażem, jaki jelitom zapewniają pracujące mięśnie brzucha.

Dlatego problemy z zaparciami często mają ludzie prowadzący siedzący tryb życia i chorzy przykuci do łóżka. Z tego też powodu wiele osób doświadcza zaparć właśnie zimą, kiedy z uwagi na pogodę dochodzi do ograniczenia aktywności fizycznej.

Drugim powodem pojawiania się zatwardzenia zimą jest dieta, w której zaczyna brakować błonnika, czyli włókna pokarmowego (jego głównym źródłem są świeże warzywa i owoce). Wyróżniamy dwa rodzaje błonnika: rozpuszczalny i nierozpuszczalny.

Błonnik rozpuszczalny (płatki owsiane, owoce, fasola, groch, soczewica, siemię lniane, pietruszka, brokuły, brukselka) pod wpływem soków trawiennych i wody żeluje, a żel ten, powlekając ściany jelit, działa ochronnie na błonę śluzową, bierze udział w przesuwaniu treści jelitowej i reguluje w ten sposób czas jej przebywania w określonych odcinkach przewodu pokarmowego. To z niego bakterie w jelicie grubym wytwarzają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, w tym maślan sodu, który odżywia komórki nabłonka jelit, i to właśnie błonnikiem żywi się mikrobiota.

Z kolei frakcja nierozpuszczalna błonnika (pieczywo pełnoziarniste, kasza gryczana, jęczmienna i jaglana, brązowy ryż, skórki owoców i warzyw) nie ulega trawieniu, tylko pęcznieje w jelitach i pobudza perystaltykę, a przez to reguluje nie tylko konsystencję stolca (wiąże w masach kałowych wodę), ale także rytm wypróżnień.

W diecie osób cierpiących na zaparcia powinny zatem znaleźć się oba rodzaje błonnika, a zimą, gdy w naszym menu częściej króluje żywność przetworzona, niż świeże warzywa i owoce, warto sięgać po zawierające go suplementy diety.

Niedobory błonnika w jesienno-zimowej diecie mogą skutkować także zaburzeniami mikrobioty jelitowej, która się nim żywi. A brak równowagi mikrobioty powoduje zaburzenia trawienia i pasażu treści pokarmowej oraz przyczynia się do występowania zaparć, a także zwiększa prawdopodobieństwo rozwoju chorób jelit.

Dlatego dobrze jest włączyć do menu kiszonki warzywne i fermentowane przetwory mleczne, które są naturalnym źródłem probiotycznych bakterii, a ponadto same w sobie mają właściwości rozluźniające stolec. Warto też pomyśleć o suplementach, probiotykach lub synbiotykach, które łączą w sobie błonnik z probiotycznymi bakteriami^3,4.

Z zaparciem trzeba nauczyć się żyć - Mit

Nic bardziej mylnego. Z zatwardzeniem trzeba się uporać i to jak najszybciej. Długotrwały brak wypróżnienia może mieć groźne konsekwencje. Poza już wymienionymi warto wspomnieć o tym, że jeśli cały czas spożywamy pokarm, to przy braku defekacji ilość nagromadzonej treści pokarmowej stale się zwiększa i dochodzi do przepełnienia jelit.

U niektórych chorych masy kałowe zalegają nawet na całej długości jelita grubego. W takich warunkach zaczynają się także namnażać chorobotwórcze bakterie, które u zdrowej osoby zostałyby wydalone z kałem, zanim zdążyłyby wyrządzić szkodę. A wszystkie te czynniki razem stanowią poważne zagrożenie dla zdrowia, a czasami nawet życia chorego.

Dlatego konieczne jest szybkie pozbycie się twardych mas kałowych i przywrócenie prawidłowego funkcjonowania jelit. Doraźnie pomocny okaże się olej parafinowy - przyjmowany doustnie nie wchłania się, tylko powleka na całej długości ścianę jelit, co ułatwia odklejenie twardych mas od śluzówki i przesuwanie ich w kierunku odbytu.

Dobrze jest też zastosować czopki glicerynowe, które pod wpływem ciepła rozpuszczają się w dolnym docinku jelita grubego i drażnią je, pobudzając tym samym ruchy perystaltyczne. Co ważne, natłuszczają one także błonę śluzową, dając ułatwiający defekację poślizg.

Czasami konieczna okazuje się lewatywa zawierająca związki sodu, które zapobiegają wchłanianiu wody w jelicie grubym, zmiękczają kał i pobudzają odruch wypróżniania, lub lewatywa z zastosowaniem ciepłej wody do zmiękczenia stolca.

Dopiero po usunięciu zalegających mas kałowych można bezpiecznie stosować inne domowe sposoby na zaparcia^1,2.

Pozycja przy wypróżnianiu ma znaczenie - Fakt

Jeśli nie mamy kłopotów z wypróżnianiem, zwykle nie zastanawiamy się nad tym, że znaczenie ma sposób korzystania z toalety. Pozycja siedząca, w której pomiędzy tułowiem i udami oraz udami i podudziami zachowane są mniej więcej kąty proste, powoduje zagięcie dolnego odcinka jelita grubego i odbytnicy w taki sposób, że dochodzi do przewężenia na ostatniej prostej, jaką do przebycia ma stolec. Najczęściej pokonujemy ten opór siłą parcia, ale w przypadku zatwardzenia nie jest to takie proste.

Ponadto nadmierne napinanie się powoduje ból i może skutkować wzrostem ciśnienia w jamie brzusznej i miednicy, co z kolei jest jedną z przyczyn powstawania guzków krwawniczych, powszechnie nazywanych hemoroidami. A te, wypełnione podczas silnego parcia krwią, mogą pękać podczas defekacji, powodując obfite krwawienie i silny ból, który sam w sobie często stanowi barierę psychiczną przed wypróżnianiem.

Specjaliści zalecają zatem, by podczas wypróżnienia kucać - dochodzi wtedy do wyprostowania zagiętego odcinka jelit i łatwiej jest wyprzeć stolec, nawet twardy. W toalecie podobny efekt można uzyskać w bardzo prosty sposób, podstawiając pod stopy niewielki podnóżek lub pudełko.

Osoby cierpiące na przewlekłe lub nawracające zaparcia powinny wyrobić sobie nawyk takiego właśnie wypróżniania⁵. Jeśli zaś hemoroidy są wynikiem problemów z wypróżnianiem, a konkretnie silnego parcia, lub ich bezpośrednia przyczyna jest inna i same guzki krwawnicze powodują zaparcia (ucisk mechaniczny, blokada psychiczna), warto wypróbować naturalne sposoby na ich zmniejszenie.

Doskonale sprawdzają się nasiadówki w naparach z takich ziół, jak kora dębu, szałwia, rumianek, oczar wirginijski i nagietek, które działają ściągająco, zapobiegają krwawieniom i zmniejszają dyskomfort oraz ból. Pomaga też chłodzenie okolic odbytu za pomocą zimnych okładów, kostek lodu lub specjalnych sztyftów doodbytniczych.

Warto też zastosować maści i kremy zawierające wyciąg z kory kasztanowca, bogaty w działającą ściągająco escynę i eskulinę, które dodatkowo wzmacniają i uszczelniają naczynia krwionośne oraz zapobiegają krwawieniom. Podobnie działają maści z wyciągiem z ruszczyka kolczastego, aloesem i olejem kokosowym⁶.

Zioła są dobre na zaparcia - Fakt

Mamy do dyspozycji wiele ziół i domowych sposobów przeciwdziałających zaparciom i ułatwiających wypróżnienie. Warto je wypróbować, pamiętając jednak, że w przypadku braku poprawy należy udać się do lekarza. Co pomoże w uporaniu się z zatwardzeniem?

Siemię lniane 

Wystarczy zalać 2 łyżki nasion szklanką wrzącej wody i odstawić na mniej więcej dwie godziny. Następnie należy wypić powstały kleik, który jest bogatym źródłem błonnika rozpuszczalnego. Najlepiej spożywać siemię przed snem, wtedy o poranku powinno dojść do wypróżnienia.

Suszone śliwki

Zawierają błonnik i stymulują perystaltykę jelit oraz zmiękczają masy kałowe. Podobnie działa ugotowany z nich kompot.

Świeże owoce, zwłaszcza jabłka

Występują w nich obie frakcje błonnika, a jedzone na czczo, jak przekonują lekarze, pobudzają perystaltykę i ułatwiają wypróżnienie. Podobne właściwości mają także soki owocowe, zwłaszcza zawierające cząsteczki owoców - nie tylko dostarczają one niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu składniki i błonnik, lecz również doskonale organizm nawadniają.

Dlatego warto zaopatrzyć się w wyciskarkę do soków i przygotowywać je samodzielnie - w ten sposób możemy mieć pewność, że pijemy produkt zdrowy i naturalny, bez dodatku białego cukru lub jego zamienników, które przyczyniają się do zaparć.

Liście senesu

Hamują wchłanianie wody w jelicie grubym i pobudzają perystaltykę. Dostępne są zazwyczaj w postaci herbatek na przeczyszczenie, jednak nie powinno się ich stosować długotrwale, z uwagi na to, że może dojść do odwodnienia. Korzeń rzewienia - zawiera związki antranoidowe o działaniu przeczyszczającym i jednocześnie działa antybakteryjnie i przeciwzapalnie.

Kora kruszyny

Zawiera substancje, które drażnią zakończenia nerwowe w jelitach i w ten sposób pobudzają ruchy robaczkowe oraz hamują wchłanianie wody w jelicie grubym^1,2.

Naturalnie i skutecznie

W randomizowanym badaniu z grupą kontrolną, przeprowadzonym z udziałem 90 osób cierpiących na zaparcie od przynajmniej 9 lat, wykazano, że senes zwiększa częstotliwość wypróżnień skuteczniej niż tlenek magnezu, który ma właściwości przeczyszczające - w postaci wieloskładnikowych preparatów podaje się go nawet, w celu oczyszczenia światła jelit, przed wykonaniem badań diagnostycznych i zabiegów chirurgicznych.

Tlenek magnezu po doustnym przyjęciu poddawany jest w przewodzie pokarmowym przemianom, dzięki czemu w jelicie cienkim występuje w postaci wodorowęglanu magnezu i węglanu magnezu, związków absorbujących wodę ze ścian jelita i ułatwiających formowanie się prawidłowej masy kałowej⁷.

A jednak okazało się, że po zakończeniu wspomnianego badania w grupie stosującej senes poprawę deklarowało 69,2% uczestników, a w grupie "tlenek magnezu" - 68,3%. Wprawdzie różnica nie jest duża, a badanie nie wykazało działań ubocznych ani w przypadku stosowania senesu, ani tlenku magnezu, niemniej warto wiedzieć, że długotrwałe przyjmowanie tlenku magnezu może prowadzić u osób w starszym wieku i pacjentów z zaburzeniami czynności nerek do hipermagnezemii⁸.

Na zaparcia najlepiej stosować środki przeczyszczające - Mit

Niestety ta sprawa nie jest jednoznaczna. Z jednej strony faktem jest, że środki przeczyszczające pomagają niekiedy uporać się z zaparciami, ale możemy mówić o takim działaniu jedynie w odniesieniu do sytuacji, w której stosowane są doraźnie.

Najbardziej znanym spośród nich jest laktuloza - syntetyczny dwucukier, który nie ulega wchłonięciu w jelicie cienkim, a w jelicie grubym hamuje wchłanianie wody, zmiękcza stolec, działa rozluźniająco i pobudza perystaltykę. Preparat ten jest bardzo skuteczny, ale nie można go stosować długoterminowo. Podobnie działa dostępny bez recepty bisakodyl.

Jednak środki przeczyszczające mogą niekiedy bardziej zaszkodzić, niż pomóc, zwłaszcza gdy pomimo wskazań do doraźnego stosowania, chorzy na przewlekłe zaparcia zaczynają ich używać codziennie i przy nieustalonej przyczynie zaparć. Pobudzanie perystaltyki może być groźne w niektórych chorobach jelit, skręcie jelit, przy współistniejącym stanie zapalnym czy chorobie nowotworowej.

Ponadto zbytnie rozwodnienie kału może prowadzić do "rozleniwienia" jelit, ponieważ nie muszą one wtedy intensywnie pracować, by wyprzeć wodnistą treść, a to prosta droga do zaburzeń ich motoryki. Dlatego też, paradoksalnie, środki przeczyszczające mogą zaostrzać objawy zaparcia - po ich odstawieniu jelita nie są w stanie prawidłowo pracować i dochodzi do zalegania w nich mas kałowych.

Lekarze ostrzegają, że problem ten dotyczy często osób młodych, które stosują środki na przeczyszczenie jako element diety odchudzającej. A to sprawia, że może w ten sposób dojść u nich do groźnego odwodnienia organizmu i utraty cennych mikroelementów oraz do zaburzeń wchłaniania składników odżywczych, a w późniejszym czasie do zaparć.

Lepiej i zdrowiej jest zatem stosować łagodniejsze preparaty ziołowe, zmienić dietę na lekkostrawną z dużą ilością błonnika i zażywać więcej ruchu - dzięki temu możemy w sposób naturalny pozbyć się zaparć, bez skutków ubocznych, i uregulować funkcjonowanie przewodu pokarmowego^1,3.

Zapamiętaj!

• Zaparcia mogą być jednym z objawów choroby pasożytniczej jelit, dlatego jeśli nie ustępują, warto wykonać badania kału i krwi na pasożyty
• Podstawą leczenia zaparć jest odpowiednie nawodnienie organizmu, które zapobiega nadmiernej absorpcji wody z mas kałowych i upłynnia je - chorym na zatwardzenie zaleca się picie około 3 litrów płynów dziennie
• Doskonałym źródłem błonnika, rekomendowanym w leczeniu zaparć, są nasiona babki płesznik i babki jajowatej. Zalecana dawka włókna pokarmowego przy zaparciach to 30 g dziennie - w 100 g nasion babki znajduje się ok. 70 g błonnika