Zdrowy układ oddechowy. Czy prawidłowo oddychasz?

Gdy czytasz te słowa, najprawdopodobniej już 3 razy zaczerpnąłeś powietrze. Przeszło ono przez gardło, krtań i tchawicę do oskrzeli, a stamtąd do płuc. To jednak nie koniec podróży.

06 październik 2017
Artykuł na: 29-37 minut
Zdrowe zakupy

Główny składnik powietrza - tlen - wraz z krwią trafia do najodleglejszych komórek w Twoim ciele. Nic więc dziwnego, że od sprawnego układu oddechowego zależą wszelkie procesy metaboliczne, samopoczucie, a nawet kondycja.

Dwa tory

Mimo iż wszyscy, niezależnie od płci, używamy przepony jako głównego mięśnia oddechowego, medycy zauważyli pewne różnice, które występują w sposobie oddychania u kobiet i mężczyzn. Okazuje się, że każda płeć ma swój tor oddychania, czyli sposób oddychania określony na podstawie pracy mięśni, które mają dominujący wpływ na wdech. Jest on także zależny od stanu zdrowia. U kobiet przeważa tor piersiowy. Oznacza to, że w czasie wdechu poza przeponą intensywnie pracują mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne.

Natomiast u mężczyzn dominujący jest tor brzuszny związany z przewagą pracy przepony1. Co ciekawe, czasami fakt, że ktoś oddycha danym torem, bywa oznaką choroby. I tak tor piersiowy patologicznie występuje u chorych z dużymi guzami w jamie brzusznej oraz przy porażeniu przepony. Z kolei tor brzuszny jest charakterystyczny przy zapaleniu opłucnej, zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa oraz porażeniu mięśni międzyżebrowych.

Układ oddechowy

Jama nosowa - wdychane przez nos powietrze zostaje oczyszczone z zarazków i zanieczyszczeń, ogrzane i nasycone parą wodną pochodzącą ze śluzówki.

Gardło - maczugowata cewa włóknisto-mięśniowa, rozciągająca się od podstawy czaszki do VI kręgu szyjnego. Jej długość u dorosłego człowieka wynosi średnio 12-13 cm. Krzyżują się tam droga pokarmowa z oddechową1.

Krtań - łączy gardło z tchawicą. Służy do ochrony układu oddechowego oraz do wydawania dźwięków2.

Tchawica - stanowi przedłużenie krtani. Ma ok.10-12 cm i dzięki własnemu szkieletowi, złożonemu z kilkunastu (od 16 do 20) chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie, umożliwia dopływ powietrza do płuc. U dolnego końca tchawica dzieli się na oskrzela główne prawe i lewe.

Oskrzela nazywane też drzewem oskrzelowym, to zespół rozgałęziających się rurek o średnicy większej niż 1 mm, doprowadzających i odprowadzających powietrze do i z płuc. Co ciekawe, liczba odgałęzień nie jest równa. Prawe ma 3, a lewe - 2. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (potocznie określanym jako rzęski) umożliwiającym czynne przemieszczanie się śluzu do większych oskrzeli/tchawicy3.

Płuca - zbudowane są oskrzelików będących rozgałęzieniami oskrzeli od 11. do 16. rzędu (zawierają ich ok. 30 tys.) o średnicy mniejszej niż 1-2 mm oraz pęcherzyków płucnych, które odpowiedzialne są za wymianę gazową, czyli wymieniają tlen i dwutlenek węgla z krwią. Płuca dorosłego człowieka mogą pomieścić do ok. 5 l powietrza. Podobnie jak w przypadku oskrzeli, prawe płuco jest trzypłatowe, a lewe - dwu (ze względu na usytuowanie serca). Każde pokryte jest opłucną - delikatną błoną okrywającą.

Gdy oddychamy, w pęcherzykach płucnych dochodzi do wymiany powietrza. Drogą dyfuzji tlen przenika z pęcherzyków do krwi, gdzie wiąże się z hemoglobiną, która transportuje go do każdej komórki w organizmie człowieka, umożliwiając oddychanie komórkowe. Na jego miejsce natomiast do pęcherzyków płucnych wnika dwutlenek węgla4.

Bibliografia

  1. Otolaryngologia kliniczna. red. A. Zakrzewski. PZWL. Warszawa 1981
  2. A. Bochenek, M. Reicher, Anatomia człowieka. Tom 2. PZWL. Warszawa 2010
  3. Journal of Cardiothoracic and Vascular Anesthesia. 17 (3): 289–98
  4. Drake, Richard L.; Vogl, Wayne; Mitchell, Adam W.M. (2014). Gray’s anatomy for students (3rd ed.). Edinburgh: Churchill Livingstone/Elsevier. pp. 167–174

Wskaźnik choroby

Zaburzenia oddychania najczęściej dotyczą wszelkich zmian toru oddychania. Zalicza się do nich zarówno zwolniony, jak i przyśpieszony oddech, bezdech senny, kaszel, duszność, a poza tym oddech Biota, Cheyne'a-Stokesa i oddech Kussmaula oraz pogłębiony lub odwrotnie - spłycony. Nieprawidłowością mogą też być słyszalne świsty czy rzężenia oraz oddech przerywany głębokimi wdechami. Przyspieszony oddech i ostry przebieg powodują odma opłucna i zatorowość płuca, które dodatkowo charakteryzują się nagłym, ostrym bólem w klatce piersiowej.

Z kolei świsty słyszalne w czasie oddychania mogą sygnalizować zakażenie dróg oddechowych lub astmę. Jeśli zaburzenia oddychania mają przebieg podostry, mogą wskazywać na zapalenie płuc i zaostrzenie przewlekłej obturacyjnej choroby płuc. U ich podłoża leży zła praca układu oddechowego, krwionośnego albo serca. W pierwszym przypadku najczęstszą manifestacją nieprawidłowego funkcjonowania są stany zapalne dotyczące konkretnych odcinków dróg oddechowych lub całego układu. Wywołują je wirusy, bakterie i rzadziej alergeny.

Wszyscy znamy ich objawy: kaszel, ból gardła, bóle w klatce piersiowej, katar, podwyższona temperatura, a czasem również trudności w oddychaniu. Do płuc wpływa załadowana dwutlenkiem węgla krew z prawej komory serca, a wypływa jasna, wartka i pełna tlenu.

Prawidłowy przepływ krwi zależy od pracy serca - jeśli jest niewydolne, krew przez naczynka włosowate przepływa zrywami lub niemrawo, powodując zaburzenia układu oddechowego. Działa to też w drugą stronę - przewlekłe choroby układu oddechowego są przyczyną trwałych zmian w krążeniu płucnym i w sercu, szczególnie w prawej jego części - w tzw. zespole serca płucnego2.

Fot. Archiwum

Gdy szwankuje układ krążenia, choroba wieńcowa lub niedokrwistość mogą stać się przyczyną przewlekłych zaburzeń oddychania. Ostre wywołuje dławica piersiowa, zawał lub niewydolność serca. Zaburzenia o podostrym przebiegu mogą sugerować wysięk do osierdzia lub tamponadę. Zaburzenia oddychania mogą pojawić się także u pacjentów cierpiących z powodu dysfunkcji układu nerwowego.

U osób z udarem mózgu lub encefalopatią (zmianami organicznymi w mózgu, których konsekwencją są zaburzenia zachowania, zwane charakteropatią) charakterystyczny jest oddech Cheyne'a-Stokesa, który polega na naprzemiennym przyspieszaniu pogłębiania oddechu z następowym zwalnianiem oraz spłycaniem go nawet do okresów bezdechów.

W przypadku uszkodzenia mózgu, rdzenia przedłużonego, krwawienia wewnątrzczaszkowego, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub, rzadziej, guza mózgu zwykle pojawia się oddech Biota (patrz ramka pt. "Oddech z nazwiskiem") - nieregularny, szybki i bardzo płytki - któremu dodatkowo mogą towarzyszyć okresy bezdechu.

Oddech Kussmaula (tzw. pogłębiony) jest objawem kwasicy metabolicznej, która może być powikłaniem nieleczonej cukrzycy. Przyczyną zmian torów oddychania mogą być również zaburzenia lękowe, brak regularnej aktywności fizycznej, lub stosowanie leków kardiologicznych (inhibitory konwertazy angiotensyny, beta-blokery, amiodaron), przeciwnowotworowych cytostatyków oraz niesterydowych leków przeciwzapalnych (ibuprofen, ketoprofen)3.

Czasami kłopoty z oddychaniem powodować mogą dym tytoniowy i skażone powietrze. To nie żart. Każdego dnia do układu oddechowego trafia ok. 25 dag zanieczyszczeń w postaci gazów, pyłków, dymu, drobin kurzu, drobnoustrojów i zarodników grzybów. Organizm unieszkodliwia je i wydala wraz ze śluzem i wydychanym powietrzem. Jeśli zanieczyszczeń jest zbyt wiele lub nasz układ oddechowy jest niesprawny, może dojść do kolagenowego włóknienia płuc, które z czasem prowadzi do rozedmy płuc, a nawet nowotworów.

Pierwsze objawy włóknienia to duszność i kaszel. Z kolei dym nikotynowy powoduje, że płuca produkują znacznie więcej śluzu niż zazwyczaj. Niestety zawarte w dymie papierosowym toksyny uszkadzają działanie rzęsek, czego objawem staje się chroniczna chrypka. A to dopiero początek katastrofy. Drażniące działanie dymu sprawia, że organizm wysyła do boju leukocyty. Część z nich ginie w tkance płucnej, uwalniając elastynę. Ten enzym trawiący niszczy włókna sprężyste, dzięki którym możemy oddychać, i powoduje pękanie pęcherzyków płucnych. Skutkiem tego jest zmniejszenie wydolności oddechowej, a także 10-krotnie częstsze zachorowania na raka płuc.

Fot. Archiwum

Sygnały S.O.S.

Kaszel najczęściej jest objawem infekcji górnych dróg oddechowych, zapalenia oskrzeli lub płuc. Występuje też w okresach zaostrzenia POChP (wtedy towarzyszą mu duszności i świszczący oddech). Taki, który trwa dłużej niż 3 tygodnie, nazywany jest przewlekłym. Mokry, wymagający odkrztuszania wydzieliny, często jest objawem przewlekłego zapalenia oskrzeli u chorych na POChP. Jeśli prócz niego w klatce piersiowej pojawia się ból o charakterze opłucnowym, czyli taki, który nasila się przy wdechu, a ustępuje w momencie wstrzymania oddechu, może być to sygnałem odmy lub zatorowości płucnej.

Kaszel jest też jednym z najczęstszych objawów astmy. Gdy wraz z nim pojawia się uczucie ciała obcego w krtani i ból przy połykaniu, może być symptomem raka krtani.

Katar to nieodłączny towarzysz zarówno bakteryjnych, jak i wirusowych infekcji górnych dróg oddechowych.

Chrypka jest jednym z najczęściej występujących objawów, które wskazują na nieprawidłowości w obrębie układu oddechowego (przede wszystkim krtani) i najczęściej występującym zaburzeniem głosu. Może być objawem przewlekłego zapalenia krtani, pokłosiem choroby zawodowej u nauczycieli, śpiewaków czy aktorów lub wynikiem sięgania po używki, takie jak papierosy czy alkohol.

Zdarza się, że jest objawem refluksu żołądkowo-przełykowego - wtedy często towarzyszą jej ból i pieczenie krtani. Gdy prócz niej pojawia się duszność, świszczący oddech oraz załamywanie głosu, może to być oznaką obrzęku krtani wywołanego alergią i wymaga natychmiastowej interwencji lekarza. Chrypka bywa też oznaką raka krtani.

Przyspieszonym oddechem - fachowo tachypnoe - określa się wykonywanie powyżej 30 oddechów na minutę. Czasami pojawia się on u ciężarnych, gdy układ oddechowy matki przystosowuje się do nowej sytuacji. Przewlekłe tachypnoe bywa objawem depresji, problemów z sercem, astmy, rozedmy, zatorowości płucnej lub raka płuc5.

Oddech z nazwiskiem

Oddech Biota (ataktyczny) charakteryzuje się szybko po sobie następującymi, płytkimi oddechami z ok. 10-30-sekundowymi fazami bezdechu. Występuje przy zwiększonym ciśnieniu śródczaszkowym, uszkodzeniu centralnego układu nerwowego i w przypadkach śpiączki polekowej1.

Oddech Kussmaula jest bardzo pogłębiony i może mieć też zwiększoną częstość2. Takie zaburzenie cyklu oddechu pojawia się w m.in. w ketonowej śpiączce cukrzycowej, mocznicy, kwasicy metabolicznej. Określany też jako "oddech gonionego psa" lub "oddech kwasiczy".

Oddech Cheyne'a-Stokesa (periodyczny) - patologiczny tor oddychania, polegający na występowaniu bezdechów trwających kilkanaście sekund, po których pojawia się coraz szybszy i głębszy oddech, by następnie po osiągnięciu maksimum - ulec stopniowemu zwolnieniu i spłyceniu, aż do kolejnego epizodu bezdechu. Jest związany z niewydolnością ośrodka oddechowego.

Gdy na skutek bezdechu wzrasta stężenie dwutlenku węgla, dochodzi do jego pobudzenia i pojawienia się coraz szybszego, głębokiego oddychania. Po zmniejszeniu stężenia dwutlenku węgla we krwi zmniejsza się pobudzenie ośrodka oddechowego, co powoduje spowolnienie oddechu aż do jego zatrzymania i rozpoczęcia następnego cyklu1.

Bibliografia

  1. Neurologia. Podręcznik dla studentów medycyny. Wojciech Kozubski, Paweł P. Liberski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006, s. 143
  2. A. Kussmaul: Zur Lehre vom Diabetes mellitus. Über eine eigenthümliche Todesart bei Diabetischen, über Acetonämie, Glycerin-Behandlung des Diabetes und Einspritzungen von Diastase in’s Blut bei dieser Krankheit., Deutsches Archiv für klinische Medicin, Leipzig, 1874

Duszność to stan, w którym brakuje nam powietrza. Towarzyszy jej przyspieszona męczliwość. Może być konsekwencją braku aktywności fizycznej albo niewydolności oddechowej, której przyczyną są chorobowe zmiany w płucach, uszkodzenie mięśni lub uraz klatki piersiowej.

Dysosmia, czyli upośledzenie węchu, może wiązać się z ostrymi infekcjami wirusowymi górnych dróg oddechowych, astmą oskrzelową oraz niedrożnością jamy nosa spowodowaną przez np. polipy, skrzywienie przegrody lub rozwój guza6.

Profilaktyka

Krok pierwszy: oczyszczanie

Każdego dnia do układu oddechowego trafiają zanieczyszczenia. By się ich pozbyć, organizm uruchamia odruch kasłania. Można go wspomóc, stosując zioła.

Eukaliptus zwiększa wydzielanie i lepkość śluzu. Ma działanie antyseptyczne, co hamuje rozwój bakterii i grzybów. Zawarty w nim cyneol jest naturalnym środkiem wykrztuśnym7.

Oman wielki zawiera olejki eteryczne, śluzy i duże ilości inuliny, które działają wykrztuśnie.

Składniki: łyżka korzenia omanu, łyżka owoców dzikiej róży, 600 ml wody, miód

Sposób przygotowania: Rozdrobnij do oddzielnych pojemników korzenie omanu i owoce dzikiej róży. Wsyp po dużej łyżce omanu i róży do garnka. Zalej wodą w proporcji duża łyżka zioła na 300 ml wody, czyli 600 ml. Doprowadź do wrzenia i gotuj przez 10-15 min. Przelej do termosu i pozostaw na 2-3 godz. Napój wspomaga rozrzedzenie i wydalanie plwocin (wywołuje kaszel) oraz chroni błonę śluzową dróg oddechowych przed zapaleniami i zakażeniami.

Dawkowanie: Należy pić go zamiast herbaty w ilości 100-150 ml 3 razy dziennie przez 1-2 miesiące przed posiłkami w ściśle określonym czasie zależnym od kwasowości soku żołądkowego (15 min przed posiłkiem przy obniżonej kwasowości soku żołądkowego, 30 min przed jedzeniem przy normalnym pH soku żołądkowego lub 1,5 godz. przed przy zwiększonym pH). Na kilka godzin przed spożyciem trzeba dodać do niego odrobinę miodu.

Lobelia rozrzedza śluz oraz pomaga rozbić zatory w drogach oddechowych. Pobudza też nadnercza do produkcji adrenaliny, co skutkuje rozluźnieniem mięśni dróg oddechowych.

Pieprz kajeński dzięki zawartej w nim kapsaicynie neutralizuje toksyczne związki tytoniowe i pomaga w ich usuwaniu z płuc, poprawia też ukrwienie tkanki płucnej. Szczególnie polecany jest osobom, które rzuciły palenie.

Imbir rozgrzewa płuca, rozrzedza śluz i pobudza jego wydzielanie.

Przygotuj syrop imbirowy z dodatkiem kurkumy. Oczyści on płuca i zminimalizuje ryzyko zapaleń dróg oddechowych, w tym poważniejszych chorób, jak rak płuc.

Fot. Archiwum

Składniki: 400 g cebuli, 2 łyżeczki kurkumy, kawałek świeżego imbiru wielkości kciuka (nie może być stary/mielony), 400 g brązowego cukru, 1 litr wody

Sposób przygotowania: Zagotuj wodę razem z cukrem. Dodaj cebulę pociętą w ćwiartki i starty korzeń imbiru. Po zagotowaniu dodaj kurkumę zmniejsz ogień do minimum. Gotuj, aż objętość mieszaniny zmniejszy się o połowę. Odcedź i przelej do słoika. Po ostygnięciu przechowuj w lodówce.

Dawkowanie: 4 łyżki stołowe dziennie (2 rano na czczo i 2 wieczorem 2 godz. po kolacji)8.

Krok drugi: trudna sztuka oddychania

Powietrza zaczerpujemy bezwiednie, odruchowo, dlatego rzadko zastanawiamy się, jak powinien przebiegać cykl oddechowy. Tymczasem prawidłowo oddychają jedynie maluchy do mniej więcej 4. r.ż9. Potem zatracają tę umiejętność. A szkoda, bo ma ona istotny wpływ na zdrowie - począwszy od ułatwienia koncentracji, przez obniżenie poziomu stresu oraz ciśnienia krwi, po wzmocnienie odporności. Najczęstszym błędem jest brak umiejętności oddychania pełną piersią i w przypadku pań - nieużywanie przepony. Gdy oddychamy w ten sposób, do dolnej części płuc dociera niewielka ilość tlenu.

Obszar ten określa się mianem martwej strefy. Jej obecność przekłada się na zmniejszenie wydolności płuc oraz słabsze dotlenienie organizmu. Można to zmienić, wprawiając w ruch przeponę. W czasie prawidłowego wdechu przepona obniża się, robiąc miejsce napełnionym tlenem płucom. Podczas wydechu mięśnie brzucha unoszą przeponę, co ułatwia wypchnięcie powietrza z płuc.

Zastanawiasz się, czy dobrze to robisz? Połóż jedną rękę nad piersiami, a drugą na brzuchu, poniżej mostka (tam właśnie znajduje się przepona). Jeśli w czasie oddechu porusza się tylko ręka ułożona na klatce piersiowej, to znak, że przepona nie pracuje.

Krok trzeci: medytacja

Oddychaj płycej!

Rosyjski lekarz fizjolog Konstantyn Butejko jest w totalnej opozycji do zaleceń świata medycznego dotyczących prawidłowego oddychania. Uważa on, że głęboki oddech to główny sprawca chorób i dolegliwości. Jego zdaniem zdrowie i tężyzna fizyczna są możliwe wyłącznie, gdy oddychamy płytko i powoli.

Jeszcze w czasie studiów Butejko zauważył, że im poważniejszy jest stan pacjenta, tym ciężej on oddycha. Wpadł wówczas na pomysł, że być może to nie choroba jest przyczyną problemów z oddychaniem, lecz odwrotnie - to hiperwentylacja wywołuje chorobę, co sugerowałoby, że dzięki świadomej i celowej kontroli oddechu można poprawić stan swego zdrowia. Postanowił wypróbować tę hipotezę na sobie.

Korzystając z technik joginów, zaczął spłycać swój oddech. W ten sposób sam wyleczył się z nadciśnienia i stworzył podwaliny metody Butejki. Opiera się ona na przekonaniu, że główną przyczyną wielu chorób jest hipokapnia, czyli stan obniżonego ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla (pCO2) we krwi poniżej normy, który może prowadzić do okresowego bezdechu, odruchowego niedokrwienia mózgu oraz do alkalozy oddechowej (zasadowicy). Ponadto zbyt mała zawartość dwutlenku węgla w ustroju jest przyczyną skurczu naczyń krwionośnych mózgu, prowadząc do niedotlenienia tego narządu.

Nieprawidłowe oddychanie prowadzi do nadmiernej wentylacji płuc, a to z kolei wywołuje przewlekłe ogólnoustrojowe zaburzenia metaboliczne, zmniejsza odporność, powoduje powstawanie alergii, zwyrodnień itd.

Źródło: www.buteyko.pl

Świadome oddychanie pomaga wyciszyć się i uwolnić od negatywnych emocji. W medytacji, tai-chi, a także jodze techniki oddechowe stanowią ważny element całego procesu. Najczęściej wykorzystują przy tym tor brzuszny, który sprawia, że oddech stopniowo się wydłuża, pogłębia i spowalnia. W jodze wdech dostarcza siły życiowej, wydech oczyszcza ciało z toksyn, a wstrzymanie oddechu powoduje rozprzestrzenienie się energii po ciele.

Krok czwarty: ćwiczenia

Płuca są elastyczne - rozszerzają się przy wdechu, zapadają przy wydechu. Przy spokojnym oddechu przepona schodzi w dół o ok. 2 cm, przy głębokim - o ok. 8 cm. Dlatego tak ważne jest utrzymywanie sprawności wszystkich mięśni biorących udział w oddychaniu. Nawet przy ostrych zaburzeniach oddychania mogą pomóc zwykłe ćwiczenia, oczywiście dostosowane do stanu zdrowia.

Ojciec Czesław Klimuszko radził, by co rano, zaraz po wstaniu z łóżka, stanąć w otwartym oknie i wykonać kilka głębokich oddechów. Rzecz w tym, by robić to systematycznie, bo oddech to rytm2. Ćwiczenia oddechowe mają szczególnie znaczenie przy przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc (POChP). Ich regularne wykonywanie pozwala chorym zwiększyć pojemność płuc, usprawnić pracę mięśni, jak również zwiększyć ich wydajność. Połóż się na plecach z nogami ugiętymi w kolanach, rozluźnij mięśnie, zamknij oczy. Jedną rękę połóż na przeponie. Teraz powoli wciągnij powietrze przez nos, aż poczujesz, że ręka na brzuchu się unosi.

Zatrzymaj oddech na 2 s, następnie równie wolno wydychaj powietrze ustami, dotąd aż ręka ułożona na przeponie opadnie. Ćwicz tak przez ok. 5 min. Usiądź tak, by mieć wyprostowane plecy. Palcami przytkaj lewą dziurkę nosa, a drugą wciągaj powietrze, licząc w myślach do 6. Zatrzymaj oddech na 2-3 s. W tym czasie zatkaj prawą dziurkę, a lewą wypuść powietrze, znów licząc do 6. Odpocznij kilka sekund i powtórz jeszcze 5 razy. Wybierz się do parku lub na łąkę i poszukaj dmuchawców. Teraz weź kwiat w dłoń i spróbuj go zdmuchnąć serią krótkich przerywanych dmuchnięć bez nabierania powietrza między nimi. Powtórz 5 razy.

Krok piąty: ruch

Podczas wysiłku fizycznego płuca zmuszone są do intensywniejszej pracy, co skutkuje pogłębieniem oddechu, a przez to zwiększeniem ich pojemności. Dlatego jak najczęściej wybieraj się na spacery, marsze z kijkami, wycieczki rowerowe albo pływaj10. Jeśli żadna z tych form Ci nie odpowiada, śpiewaj - to również doskonale dotleni organizm albo… skop ogródek.

Krok szósty: jedź nad morze

W czasie porannych spacerów nad jego brzegiem będziesz wdychać zawieszone w powietrzu drobinki wody morskiej oraz jod. Pobudzają one rzęski w oskrzelach do pracy, wspomagają usuwanie zalegającej wydzieliny i zanieczyszczeń.

Bibliografia

  1. https://goo.gl/wCo8Hw
  2. https://goo.gl/7D5YHS
  3. https://goo.gl/cKSRSq
  4. https://goo.gl/XoEqDN
  5. Martin, Elizabeth A (ed.) (2003). Oxford concise medical dictionary (6th ed. w. corrections & new cover) Oxford University Press. pp. 333–4
  6. "Lancet Neurol", 16, 2017, s. 478–88, DOI: 10.1016/S1474-4422(17)30123-0
  7. https://goo.gl/v94VQc
  8. https://goo.gl/mR8qTY
  9. https://goo.gl/55KFFe
  10. https://goo.gl/9QB595
Wczytaj więcej
Nasze magazyny