Covid-19 a chroniczne zmęczenie. Jak odzyskać energię po koronawirusie?

Irlandzcy naukowcy prześledzili długofalowe objawy zarówno pacjentów, jak i personelu St. James’s Hospital w Dublinie, którzy przeszli zakażenie SARS-CoV-2. Ponad 50% ozdrowieńców skarżyło się na uporczywe zmęczenie, a 1/3 z nich z tego powodu nie wróciła do pracy po chorobie.

Chroniczne zmęczenie po infekcji wirusowej

W 1948 r. dr Raphael Isaacs opisał symptomy 206 pacjentów, którzy przebyli mononukleozę zakaźną. Zauważył on, że u sporej części z nich utrzymywały się one od 3 miesięcy do ponad 4 lat od czasu przebycia choroby. Osoby te skarżyły się na uczucie chronicznego zmęczenia (CFS), wyczerpanie, bóle nóg, słabość i depresję. W toku badań odnotowano u nich popołudniowe skoki temperatury, powiększenie śledziony, niskie stężenie cukru we krwi, ciśnienie krwi oraz ciężar właściwy moczu, a przy tym potwierdzono obecność komórek mononukleozy zakaźnej we krwi, które utrzymywały się od 3 miesięcy do ponad 4 lat¹!

Właśnie z tego powodu pierwotnie wirusa Epsteina-Barr (EBV), należącego do Herpesviridae – tej samej grupy, do której zaliczamy wirusy opryszczki zwykłej (HVS) czy cytomegalii (CMV), podejrzewano o wywoływanie CFS. W późniejszych latach postulowano związek zespołu przewlekłego zmęczenia z infekcją wirusami odry, różyczki, Coxsackie B, HWLV-I (human T-cell lymphotropic virus I), HHV-6 (human herpesvirus 6), CMV czy spumawirusem².

Jednak uczeni nie potwierdzili we krwi chorych na CFS obecności przeciwciał przeciw HWLV-I/II i spumawirusom oraz nie stwierdzili statystycznie istotnej różnicy w poziomie przeciwciał przeciw CMV, wirusom różyczki i Coxsackie B w porównaniu z grupą kontrolną. Ich badania wykazały natomiast obecność przeciwciał przeciw antygenowi wczesnemu wirusa Epsteina-Barr (co świadczy o aktywnym zakażeniu) u 51% chorych z zespołem przewlekłego zmęczenia w stosunku do 15% osobników kontrolnych, jak również średnio dwukrotnie wyższe poziomy przeciwciał przeciw HHV-6³.

Z czasem okazało się, że u wielu chorych cierpiących z powodu przewlekłego zmęczenia wystąpienie objawów CFS bezpośrednio poprzedzały grypopodobne infekcje. W jednym z nielicznych raportów oceniających długoterminowe konsekwencje epidemii ciężkiego ostrego zespołu oddechowego SARS (wywołanego przez koronawirusa SARS-CoV) grupa pacjentów z Toronto doświadczyła trwałego zmęczenia, rozlanych bólów mięśniowych, osłabienia oraz depresji rok po ciężkiej chorobie, co uniemożliwiło im powrót do pracy⁴.

W podobnym badaniu kontrolnym wśród 233 osób, które przeżyły SARS w Hongkongu, ponad 40% respondentów zgłosiło problem chronicznego zmęczenia 40 miesięcy po zakażeniu⁵. U ludzi dotkniętych późniejszą epidemią koronawirusa Bliskowschodniego Zespołu Oddechowego (MERS-CoV) przedłużające się objawy i zmęczenie zgłaszano do 18 miesięcy po ostrym zakażeniu⁶.

Ostatnie doniesienia płynące z Włoch i Irlandii na temat osób, które przeszły infekcję SARS-CoV-2, potwierdzają, że wielu ozdrowieńców odczuwa przytłaczające zmęczenie pocovidowe. Co więcej, ma to miejsce u podobnego odsetka pacjentów, jak przy zakażeniu wirusem Epsteina-Barr.

Infekcja utajona po zakażeniu wirusem

Wśród zakaźników znane jest powiedzenie: "raz zakażony, zawsze zarażony". To lapidarne wyrażenie istoty infekcji, w których patogen utrzymuje się w organizmie gospodarza przez miesiące, lata, a nawet całe życie. Czy tak się stanie, zależy m.in. od biologicznych cech wirusa, które determinują jego przetrwanie (poprzez opóźnienie lub szybką mutację w kierunku mniej zjadliwych form, które są w stanie przetrwać w tkankach zainfekowanej osoby przez długi czas) oraz od siły odpowiedzi immunologicznej – w przypadku stanów niedoboru odporności gospodarza organizm nie jest w stanie wyeliminować czynnika zakaźnego, nawet jeśli może częściowo spowolnić jego działanie.

W utajonych infekcjach wirus utrzymuje się w postaci niemożliwej do zidentyfikowania za pomocą standardowych metod. Jednak przez okres uśpienia (latencji) jego genom jest w całości obecny np. w jednej z komórek gospodarza. I tak wirus Epsteina-Barr po dostaniu się do ludzkiego organizmu zakaża limfocyty B, odpowiedzialne za wytwarzanie przeciwciał biorących udział w swoistej odpowiedzi na zakażenia.

Zainfekowane limfocyty B ulegają aktywacji. Zaczynają produkować liczne, nieswoiste przeciwciała, które trafiają do krwiobiegu. Ponadto pobudzają namnażanie populacji limfocytów T, czego skutkiem jest powiększenie węzłów chłonnych, śledziony i wątroby. Ponadto zainfekowane limfocyty B przechodzą pewną przemianę, zapewniającą wirusowi przetrwanie w ludzkim organizmie do końca życia. Jedną z ich funkcji jest przekształcenie w komórki plazmatyczne – nieśmiertelne bazy danych o napotkanych patogenach.

Wirus EBV pozostaje uśpiony w komórkach plazmatycznych do końca życia zainfekowanego człowieka⁹. Jak jest z wirusem SARS-CoV-2, jeszcze nie wiemy. Dotychczas przeprowadzone analizy skupiały się głównie na obserwacji wirusów EBV i HHV-6. U większości pacjentów pierwszy kontakt z nimi zachodzi we wczesnym dzieciństwie.

Zdaniem polskich uczonych zespół przewlekłego zmęczenia najprawdopodobniej jest manifestacją aktywacji infekcji utajonej. Wraz z amerykańskimi badaczami zwracają oni uwagę, że ze względu na tropizm (tj. selektywny wybór tkanki przez wirusa), jaki HHV-6 wykazuje w stosunku do limfocytów T, komórek NK, oraz komórek gleju¹⁰, można domniemywać, iż przyczynia się on zarówno do wystąpienia objawów klinicznych chronicznego zmęczenia, jak i do powstania zaburzeń immunologicznych¹¹.

Długotrwałe zmęczenie po covid-19

Zmęczenie jest jednym z najczęstszych i charakterystycznych objawów u osób chorych na covid-19. Jak pokazały analizy przeprowadzone przez zespół irlandzkich uczonych, spośród 128 uczestników ponad połowa zgłosiła trwałe zmęczenie (52,3%) w 10 tygodni po początkowych objawach zakażenia koronawirusem. Natomiast badanie ozdrowieńców z Włoch wykazało, że 87% z nich zgłaszało co najmniej jeden objaw choroby w 60 dni po potwierdzeniu infekcji. Najczęściej wymieniano zmęczenie oraz trudności w oddychaniu⁷.

Irlandczycy podkreślają, że dowodów na długi ogon covid-19 jest coraz więcej, a znaczące obciążenie zmęczeniem powirusowym u osób z wcześniejszą infekcją SARS-CoV-2 staje się wyraźne. To właśnie CFS zajmuje poczesne miejsce wśród zgłaszanych skutków ubocznych. Występuje zarówno u pacjentów hospitalizowanych, którzy potrzebowali dodatkowego tlenu i intensywnej opieki medycznej, jak i tych z łagodniejszymi objawami początkowymi.

Wśród ozdrowieńców dotkniętych osłabieniem większość to kobiety (67%). Badacze odnotowali również fakt, że osoby, które wcześniej cierpiały na depresję lub stany lękowe, były bardziej narażone na długotrwałe zmęczenie⁸.

Chroniczne zmęczenie po koronawirusie - nieznane mechanizmy

Choć wykazano, że CFS jest związane z dużą liczbą różnych zmian w markerach stanu zapalnego i populacjach komórek odpornościowych, to badacze z St. James’s Hospital w Dublinie są zdania, że w przypadku zakażenia covid-19 zmiany patologiczne związane z chronicznym zmęczeniem są bardziej subtelne.

Irlandczycy podkreślają, że CFS może być punktem końcowym wielu różnych ścieżek lub konsekwencją zmian patologicznych, które nie są już wykrywalne systemowo. Ich zdaniem w przypadku osób, które przeszły covid-19, brak jest wyraźnej sygnatury immunologicznej. Warto jednak podkreślić, że to pierwsze badanie tego typu, a my wciąż jeszcze nie wiemy wszystkiego o mechanizmach działania najnowszego koronawirusa.

Jednak jakby nie było, faktem pozostaje, że 50% spośród badanych w Dublinie ozdrowieńców nie czuło się w pełni zdrowo, mimo że medycznie zostali uznani za wyleczonych z SARS-CoV-2. Co więcej, na skutek doskwierającego im zmęczenia aż 31% nie powróciło do pracy. Zważywszy na to, że na covid-19 zapadło już więcej niż 111 mln ludzi, istnieje ryzyko, że w najbliższej przyszłości ponad połowa z nich będzie cierpieć z powodu CFS¹⁵.

Statyny pogłebiają uczucie zmęczenia po Covid-19

Jeżeli przeszedłeś covid-19, a zażywasz statyny, uważnie przyjrzyj się swojej kondycji. W wielu raportach powiązano zmęczenie ze stosowaniem tych środków. W randomizowanym badaniu z udziałem 1 016 osób zespół uczonych Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego (UCSD) potwierdził niekorzystny wpływ statyn na poziom energii u ok. 15% pacjentów zażywających te leki.

Okazało się, że uczestnicy przyjmujący statyny odczuwali też silniejsze wyczerpanie w czasie ćwiczeń. Co więcej, skutki zaobserwowano w generalnie zdrowej próbie i przy umiarkowanych dawkach leku. Dotyczyło to większym stopniu kobiet oraz osób w wieku 70-75 lat, zwłaszcza jeśli zdiagnozowano u nich chorobę serca³².

Zdaniem Kalifornijczyków leki mogą powodować uczucie zmęczenia, ponieważ obniżają poziom koenzymu Q10, substancji, która pomaga mięśniom wytwarzać energię. Gdy zaczyna go brakować, komórki mięśniowe mogą nie być w stanie działać prawidłowo. W efekcie czynności, które kiedyś były proste, takie jak wchodzenie po schodach lub chodzenie, mogą powodować dyskomfort i zmęczenie.

Dodatkowym skutkiem ubocznym stosowania statyn są bóle mięśni i skurcze. Zgłasza je ok. 15-20% pacjentów. Naukowcy z University of Leeds w Wielkiej Brytanii oraz Karolinska Institute w Szwecji wykazują, że leki te powodują spontaniczne i nieregularne wycieki wapnia z komór magazynowych w komórkach mięśniowych.

W normalnych warunkach skoordynowane uwalnianie z nich tego pierwiastka powoduje kurczenie się mięśni. Natomiast nieuregulowane wycieki wapnia mogą powodować uszkodzenie komórek mięśniowych, prowadząc do bólu i osłabienia mięśni, oraz wyzwalać sygnały śmierci komórkowej. Brytyjczycy i Szwedzi wykazali, że zmianom, które prowadzą do wycieków wapnia, może zapobiegać umiarkowana aktywność fizyczna³³.

Zaburzenia odporności po Covid-19

Uczeni zauważyli u chorych z zespołem przewlekłego zmęczenia upośledzenie komórkowych mechanizmów odporności – m.in. zmniejszoną zdolność limfocytów T do proliferacji oraz istotne statystycznie różnice w zakresie liczebności poszczególnych subpopulacji limfocytów we krwi obwodowej w porównaniu ze zdrowymi ludźmi. W badaniach immunofenotypowych u chorych na CFS stwierdzono również mniejszą liczebność limfocytów T CD8+ wykazujących ekspresję markera powierzchniowego CD11b, czyli limfocytów supresorowych¹², oraz spadek liczebności subpopulacji limfocytów T CD4+CD4SRA+, indukujących supresję odpowiedzi immunologicznej, przy niezmienionej całkowitej liczbie limfocytów posiadających struktury CD4¹³.

Wydaje się, że właśnie te zjawiska są przyczyną permanentnie utrzymującego się stanu wzmożonej aktywności układu odpornościowego, która może prowadzić do nadmiernej produkcji interferonu, TNF, IL-1 i innych cytokin. Substancje te z kolei są związane z występowaniem bólów mięśniowych, zmęczenia, objawów neurologicznych i innych symptomów obserwowanych w przebiegu ostrych infekcji wirusowych.

Wpływ wirusów na limfocyty B i T CD4+CD4SRA+może powodować zakłócenie złożonego mechanizmu równowagi między czynnikami wspomagania i supresji odpowiedzi immunologicznej. Ponadto u cierpiących na CFS stwierdza się niedobory w obrębie różnych podklas IgG – wspólny dla wszystkich badanych był niedobór IgG4, u części chorych stwierdzono niedobory w zakresie IgG1 i/lub IgG3¹⁴. Według jednej z hipotez obniżony poziom IgG1 może mieć wpływ na spadek ilości limfocytów T CD4+CD45RA+.

Jak wzmocnić organizm po koronawirusie?

Dieta i wypoczynek - wsparcie powrotu do zdrowia po koronawirusie

Na pewno warto zadbać o regenerację organizmu wycieńczonego po koronawirusie.

Nienasycone kwasy tłuszczowe wspierają odporność

Jako że covid-19 kąsa wszystkie organy, niszcząc m.in. tkanki serca i jelit, w menu powinny znaleźć się niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT), które umożliwiają prawidłowe funkcjonowanie serca i mózgu, wzmacniają odporność, działają przeciwzakrzepowo i przeciwzapalnie (a zatem przeciw utajonym infekcjom) oraz usprawniają pracę układu pokarmowego. Dobrze po nie sięgnąć, tym bardziej że dowiedziono, iż jednym z powodów CFS może być ich niskie stężenie. Wprowadź zatem na stół tłuste ryby, siemię lniane i portulakę.

Glicyna działa przeciwzapalnie

W tej samej analizie wykazano również, że osoby cierpiące na przewlekłe zmęczenie mają obniżony poziom cynku¹⁶. Dlatego spośród zup postaw na rosół. Ten wywar z kości i warzyw zawiera m.in. cynk, selen oraz glicynę – aminokwas o dobrze udokumentowanym działaniu przeciwzapalnym, immunomodulacyjnym oraz cytoprotekcyjnym. Wpływa on na komórki zapalne, takie jak makrofagi, hamując aktywację czynników transkrypcyjnych oraz powstawanie wolnych rodników i cytokin zapalnych. Ponadto glicyna blokuje procesy prowadzące do martwicy komórki.

Cukier tłumi działanie układu odpornościowego

Te proste są szybko przetwarzane w glukozę, którą krew transportuje do wszystkich narządów i mięśni. Dzięki temu odczuwa się natychmiastowy przypływ sił i wigoru, ale gdy cukier zostanie spalony w komórkach, znów przychodzi zmęczenie. Poza tym tłumi działanie układu odpornościowego.

Staraj się jeść węglowodany złożone – takie jak makarony, kasze lub ryż – są one przetwarzane wolniej niż cukry proste i zapewniają dopływ energii na dłużej.

Sól i konserwanty - nie dla ozdrownieńców po Covid-19

Wystrzegaj się też soli, konserwantów i wysokoprzetworzonej żywności, a zamiast tego jedz dużo warzyw, produktów pełnoziarnistych, probiotyków i prebiotyków oraz przypraw – takich jak czosnek, imbir i kurkuma.

Żelatyna łagodzi stan zapalny

Jeśli bez deserów nie możesz żyć, sięgnij po galaretki. Okazuje się, że zawarta w nich żelatyna hamuje uwalnianie mediatorów stanu zapalnego takich jak IL-8 oraz TNF-α.

Sen wspiera układ odpornościowy

Niech Ci jednak kwestie żywieniowe nie spędzają snu z powiek. Naukowcy wykazali istnienie związku między opóźnionym początkiem wieczornego wydzielania melatoniny a CFS, co sugeruje, że zaburzenie rytmu okołodobowego może przyczyniać się do wystąpienia tego zespołu¹⁷. Nie dość na tym: od porządnego, 8-godzinnego snu zależy również siła układu imunnologicznego.

Zadbaj o nerki i umysł po Covid-19

Jak wiadomo, w przebiegu covid-19 może dojść do uszkodzenia nerek. Tymczasem praktycy tradycyjnej medycyny chińskiej sądzą, że zmęczenie jest najczęściej wynikiem upośledzenia pracy właśnie tych organów, one są bowiem rezerwuarem energii w organizmie. Ulega ona wyczerpaniu w następstwie długotrwałego stresu fizycznego i emocjonalnego.

Jak wynika z raportu Irlandczyków, pocovidowe zmęczenie występuje często u osób z depresją. Z kolei inne badania potwierdzają, że traumatyczne przeżycia lub uraz w dzieciństwie mogą zwiększać ryzyko zaburzeń czynności układu przysadka-nadnercza¹⁹. Te małe gruczoły odpowiedzialne są za wydzielanie kortyzolu, który m.in. wykazuje właściwości przeciwzapalne.

U pacjentów z CFS stwierdzono zmniejszony o około 5 μg/dl (137,94 nmol/l) poziom tego hormonu niż u zdrowych osób. Uczeni podejrzewają, że jest to efekt wtórny do upośledzenia zdolności do odpowiedzi kory nadnerczy na hormony adrenokortykotropowe²⁰. Ich zdaniem takie zaburzenie czynności może być wywołane m.in. zakażeniem. Co ciekawe już w 1948 r. dr Raphael Isaacs zauważył, że wielu z jego pacjentów cierpiących na CFS pomogło podanie preparatu z wyciągiem z kory nadnerczy.

Innym powodem zespołu przewlekłego zmęczenia według medycyny chińskiej może być blokada kanałów energetycznych w organizmie. W tym przypadku pomocna bywa akupunktura. Zgodnie z przeglądem badań może być ona skuteczna w leczeniu CFS²¹.

Wsparcie odporności po koronawirusie

Podczas infekcji covid-19 osłabiony został układ immunologiczny. Tymczasem to od jego poprawnego funkcjonowania zależy nie tylko nasza odporność w przyszłości, ale również podatność na zespół przewlekłego zmęczenia. W czasie rekonwalescencji trzeba skupić się na jego odbudowaniu. Pomogą w tym umiarkowana aktywność fizyczna oraz cynk i selen, które modulują odpowiedź immunologiczną organizmu w kontakcie z patogenami.

Niedobór cynku powoduje osłabienie śluzówek, co ułatwia wirusom przedostanie się do wnętrza organizmu oraz skraca czas występowania takich objawów jak gorączka, nieżyt nosa oraz złe samopoczucie¹⁸. Z kolei selen chroni błony komórek przed szkodliwym działaniem wolnych rodników oraz mobilizuje białe krwinki do pracy.

Zacznij też przyjmować pyłek pszczeli, który od lat znany jest z właściwości rewitalizujących. Spożywany regularnie efektywnie podnosi skuteczność naszych barier ochronnych. Szczególnie polecany jest w czasie rekonwalescencji, przy obniżonej odporności, w okresach wyższego zapotrzebowania na składniki odżywcze oraz wzmożonego wysiłku (zarówno psychicznego, jak i fizycznego).

W pyłku pszczelim zidentyfikowano witaminy A, B1, B2, B3, B6, B12, E, C, PP, D, kwasy foliowy i pantotenowy, biotynę, kwercetynę, 32 aminokwasy oraz szereg kwasów tłuszczowych i enzymów. Spożywaj go na czczo w proporcji łyżka pyłku na łyżkę miodu.

Możesz też wymieszać go z propolisem lub przygotować napój: do litra wody wrzuć starty korzeń imbiru, 8 ziarenek kardamonu, łyżkę miodu oraz 2 łyżki macy. Gotuj przez 10 min, następnie usuń z ognia i odstaw do ostudzenia. Pij 2 szklanki wywaru dziennie: jedną rano, a drugą w południe.

Witaminy i składniki mineralne pomocne po Covid-19

Witaminy D wspiera układ odpornościowy

Choć dla cierpiących na CFS myśl o jakimkolwiek wysiłku wydaje się torturą, należy spróbować przezwyciężyć słabość i zwłaszcza w słoneczne dni starać się przebywać na zewnątrz. Na początek wystarczy krótki spacer. To wyzwoli produkcję przeciwdepresyjnych endorfin i witaminy D, która uczestniczy w wytwarzaniu tzw. naturalnych antybiotyków (czyli katelicydyny i defensyny) oraz reguluje funkcje limfocytów T²⁶.

Witamina B12 - łagodzi zmęczenie po koronawirusie

Warto także rozważyć przyjmowanie zastrzyków z witaminą B12; w jednym z badań jej iniekcje w dawkach 2500-5000 μg co 2. lub co 3. dzień przyniosły poprawę u 80% pacjentów²⁷.

Magnez - łagodzi objawy chronicznego zmęczenia

Nie zapominaj też o magnezie. Wiele z objawów chronicznego zmęczenia pokrywa się z symptomami, jakie daje deficyt magnezu²⁸. W kilku przeprowadzonych na niewielką skalę badaniach wykazano, że gdy osobom z niedoborem tego pierwiastka, które cierpiały na CFS, podawano go doustnie lub w postaci zastrzyków, objawy choroby uległy złagodzeniu²⁹.

Pozytywne myślenie - lek na chroniczne zmęczenie po koronawirusie

Choć uczucie stałego zmęczenia jest uciążliwe, staraj się myśleć pozytywnie. W przypadku pacjentów dr. Raphaela Isaacsa cierpiących na nie po przebyciu mononukleozy – w końcu ustępowało. Najważniejsze to nie tracić nadziei i regularnie wspierać regenerację obciążonych infekcją koronawirusową układów.

Może warto zmienić otoczenie? Teraz, gdy hotele są wreszcie otwarte, można skorzystać zarówno z oferty spa, jak i po prostu wybrać się do swoich ulubionych miejsc, by w spokoju naładować akumulatory. Mimo obawy przed zakażeniem nie unikaj kontaktów z innymi ludźmi. Czasami to właśnie oni stają się antydepresyjną tarczą oraz siłą napędową do walki z obezwładniającym zmęczeniem.

Terapia przeciwwirusowa po covid-19

Gdy zmęczenie jest tak obezwładniające, że trudno rozpocząć jakąkolwiek terapię, można spróbować acyklowiru. Jego działanie sprawdzane było przez kilka zespołów badawczych z uwagi na domniemaną rolę wirusów Epsteina-Barr i HHV-6 w etiologii zespołu przewlekłego zmęczenia³⁰.

W podwójnie ślepej próbie pozytywny efekt terapeutyczny acyklowiru odnotowano u 46% uczestników, co nie odbiegało zbytnio od liczby pacjentów, którzy zareagowali pozytywnie na placebo (41%)³¹. Pacjenci do obydwu testowanych grup dobierani byli na podstawie obecności zaburzonego profilu serologicznego w stosunku do EBV.

Nie ma natomiast żadnych badań na jego działanie w przypadkach zmęczenia pocovidowego. Należy też podkreślić, że u większości pacjentów poddawanych leczeniu acyklowirem objawy choroby powróciły po zaprzestaniu stosowania leku.