Czy gluten szkodzi każdemu? Celiakia, nietolerancja glutenu i FODMAP

Prawdopodobnie znasz kogoś na diecie bezglutenowej, być może sam ją stosujesz. Panuje przekonanie, że gluten to szkodliwa substancja, której odstawienie poprawia pracę całego organizmu. Badania naukowe wskazują jednak na coś zupełnie przeciwnego.

Artykuł na: 9-16 minut

Od kilku lat termin "bezglutenowy" znajduje się na ustach wszystkich osób pragnących prowadzić zdrowy styl życia. Celebryci (również polscy) prezentują szczuplejszą sylwetkę dzięki diecie bezglutenowej, zachwalają przekąski bezglutenowe i opowiadają, jak dobrze się czują we własnych ciałach, odkąd wykluczyli gluten. Każdy z nas zna kogoś, kto jest na diecie bezglutenowej, ponieważ panuje ogólne przekonanie, że gluten szkodzi.

Tymczasem specjaliści zwracają uwagę na możliwe długoterminowe skutki diety bezglutenowej - i nie są to optymistyczne prognozy. Zatem czy i kiedy należy zrezygnować z glutenu? I czy to zawsze gluten jest winny złego samopoczucia?

Gluten - co to jest? Źródła glutenu

Gluten to białko roślinne występujące w niektórych zbożach, a w zasadzie mieszanka dwóch białek: gluteniny i gliadyny. Jego zadaniem jest poprawiać elastyczność ździebeł, co przemysł piekarniczy wykorzystuje na masową skalę: pieczywo i słodkie wypieki z mąki zawierającej gluten są bardziej sprężyste i nie rozpadają się.

Gluten naturalnie występuje w pszenicy, życie, jęczmieniu i pszenżycie. Kukurydza, ryż i owies są wolne od glutenu, jednak z powodu bliskości upraw lub też wykorzystywania w zakładach przetwórczych różnych gatunków zbóż, może dojść do zanieczyszczenia żywności zawierającej tylko bezglutenowe zboża. Źródłem glutenu są także produkty oparte na zbożach bogatych w to białko, a więc kasza kuskus i bulgur, kasza manna, pęczak, pieczywo pszenne i pszenno-żytnie, pączki, ciasta, babeczki... lista jest bardzo długa. Pytanie nie brzmi zatem, w czym jest gluten, a raczej: gdzie go nie ma.

Pieczywo w koszykach

Dla kogo dieta bezglutenowa? Komu gluten szkodzi?

Naukowcy mówią o kilku grupach pacjentów, w tym o chorych na celiakię oraz tych z alergią na gluten i nieceliakalną wrażliwością na gluten. Celiakia to choroba dotykająca ok. 1% populacji, chociaż specjaliści podejrzewają, że na każdą zdiagnozowaną osobę przypada 5-10 nierozpoznanych przypadków. U chorych na celiakię w wyniku ekspozycji na gluten dochodzi do nieprawidłowej reakcji układu odpornościowego i rozwoju stanu zapalnego w jelicie cienkim.

Typowe objawy u osób dorosłych obejmują ból brzucha, biegunkę, utratę wagi oraz zaparcia. Inne symptomy to niedokrwistość, zmniejszona gęstość kości lub osteoporoza, niepłodność, poronienia, problemy skórne, depresja, podniesiony poziom enzymów wątrobowych, neuropatia i bóle głowy. Natomiast u dzieci chorych na celiakię obserwuje się niski wzrost, zaburzenia rozwoju fizycznego, biegunki, opóźnione dojrzewanie i anemię. Długoterminowym powikłaniem u pacjentów z celiakią jest niedożywienie wynikające z niedostatecznej absorpcji składników odżywczych przez uszkodzone jelito.

Badania potwierdziły związek między cukrzycą typu 1 a celiakią. U dzieci diagnoza cukrzycy zwykle poprzedza diagnozę celiakii, która zwykle staje się możliwa w ciągu 5 lat od rozpoznania cukrzycy. Natomiast niemal u połowy pacjentów, którzy w wieku dorosłym zapadli na cukrzycę typu 1, w ciągu 10 lat rozwinie się celiakia. Jednocześnie brak dowodów na związek między celiakią a cukrzycą typu 2 lub zespołem metabolicznym1.

Nieceliakalna wrażliwość na gluten - objawy

O nieceliakalnej wrażliwości na gluten mówimy natomiast, jeżeli dana osoba obserwuje u siebie powyższe objawy, jednak nie stwierdzono u niej celiakii.

Do innych symptomów wrażliwości na gluten należą:

  • zamglony umysł,
  • depresja,
  • zachowania podobne do ADHD,
  • uczucie przelewania w brzuchu,
  • ból stawów,
  • przewlekłe zmęczenie.

Do niedawna sądzono, że osoby z nieceliakalną wrażliwością na gluten reagują jedynie poza jelitami. Kilka lat temu odkryto jednak, że u nich również dochodzi do zmian w jelicie cienkim w wyniku reakcji autoimmunologicznej. Objawy wrażliwości na gluten mogą zaostrzać się pod wpływem infekcji, przyjmowania niektórych leków oraz w wyniku operacji2.

Wiele badań wykazało też dobroczynne działanie diety bezglutenowej u pacjentów z zespołem jelita drażliwego (IBS). W jednym z pierwszych badań poświęconych temu zagadnieniu specjaliści odkryli, że co prawda próbki krwi pacjentów z IBS nie wykazały obecności przeciwciał powiązanych z celiakią, ale w materiale pobranym z jelit już je znaleziono.

Pacjenci ci odczuli ulgę w objawach IBS, a także zmniejszyła się u nich liczba przeciwciał w jelitach ukierunkowanych na gluten po 6 miesięcach od wprowadzeniu diety bezglutenowej. Niektórzy naukowcy podejrzewają, że u owych pacjentów rozwijała się celiakia, inni natomiast sugerują, by zaliczyć ich do grupy chorych na nieceliakalną nietolerancję glutenu3.

Pieczywo na półkach

Alergia na gluten - jakie daje objawy

Alergia na gluten daje objawy podobne do innych alergii pokarmowych: wymioty, biegunkę, pokrzywkę skórną, wodnisty katar, atopowe zapalenie skóry, a nawet skurcz oskrzeli i wstrząs anafilaktyczny. U dzieci reakcją najczęściej jest wystąpienie AZS. Młodsi pacjenci na szczęście zwykle wyrastają z alergii na gluten, u dorosłych problem ten potrafi trwać latami4.

Co ciekawe, coraz częściej obserwuje się u osób młodych reakcję anafilaktyczną na gluten indukowaną (wywołaną) wysiłkiem fizycznym. Dotyczy ona osób, które po posiłku zawierającym gluten podjęły aktywność fizyczną4,5.

Łatwo zatem zauważyć, że zarówno celiakia, jak i nietolerancja glutenu, a także alergia zdecydowanie uprzykrzają życie cierpiącym z ich powodu osobom.

Dieta bezglutenowa - wady

Po przeczytaniu powyższych sensacji pewnie każdy z nas zadaje sobie pytanie, czy glutem szkodzi. Badanie z 2013 r. zdaje się dolewać oliwy do ognia: zgodnie z jego wynikami aż 65% Amerykanów uważa żywność bezglutenową za zdrowszą, a 27% badanych wybiera produkty bezglutenowe, by wspomóc odchudzanie1. Tymczasem odpowiedź brzmi: gluten nie szkodzi zdrowiu. A przynajmniej nie u każdego z nas. Kolejne badanie przeprowadzone w 2015 r. wykazało, że 11% pacjentów, którzy unikali ekspozycji na gluten, nie cierpiało z powodu celiakii. Swoje nawyki żywieniowe badani tłumaczyli nietolerancją laktozy bądź zespołem jelita drażliwego.

W innym badaniu z udziałem dzieci i dorosłych uczestnicy wyznali, że największą motywacją do wykluczenia glutenu z diety były dla nich: rozdrażnienie, historia celiakii w rodzinie, zmiany w perystaltyce jelit, biegunka i autyzm. Nie zawsze więc dieta bezglutenowa była u tych osób poprzedzona diagnozą, często pacjenci podejmowali decyzję na własną rękę.

Co zatem dzieje się w organizmie osoby, która bezpodstawnie przechodzi na dietę bezglutenową?

1. Jest niedożywiony. Udowodniono, że produkty zbożowe wolne od glutenu są również ubogie w błonnik, żelazo, cynk i potas. Wzrasta też ryzyko niedoboru witaminy B. Osoby wykluczające gluten z diety często po prostu rezygnują ze zbóż, które stanowią przecież element piramidy zdrowego żywienia. Prawie połowa badanych zastąpiła zboża ryżem, rośliną ubogą w substancje odżywcze, a ponad 30% zrezygnowało również ze źródeł skrobi.

2. Przybiera na wadze. Pacjenci z celiakią zwykle chudną dzięki wykluczeniu glutenu. Tymczasem dieta bezglutenowa u osób zdrowych może prowadzić do otyłości. Produkty gluten-free mają więcej tłuszczu i kalorii, a ich spożywanie może zwiększać podaż węglowodanów, białka i oczywiście tłuszczów1.

3. Może zapaść na choroby serca. Podczas trwającego 26 lat badania z udziałem ok. 110 000 ochotników przydzielonych do grup z różną podażą glutenu, u ponad 6 500 z nich rozwinęła się choroba wieńcowa. Autorzy pracy sugerują, że osoby unikające glutenu jednocześnie spożywają mniej produktów pełnoziarnistych, co może mieć bezpośredni wpływ na ryzyko rozwoju chorób serca.

4. Może pojawić się rozdrażnienie. Ciągła potrzeba pilnowania reżimu dietetycznego oraz odpowiedniego stylu życia niekiedy buduje dystans społeczny i może być przyczyną negatywnych myśli u osoby na diecie bezglutenowej. W pewnej ankiecie uczestnicy niecierpiący z powodu celiakii, ale stosujący dietę bezglutenową, przyznali się do okazjonalnego spożywania glutenu. Ponadto do ścisłego przestrzegania diety przyznało się jedynie 56% pacjentów z celiakią i 42% osób niecierpiących na celiakię. Ta druga grupa zresztą odznaczała się mniejszą wiedzą na temat żywności bezglutenowej i rzadziej zasięgała pomocy specjalistów.

To nie wszystko. U niektórych osób pragnących ściśle przestrzegać diety bezglutenowej mogą rozwinąć się zachowania obsesyjne. Osoby te będą przywiązywały zbyt dużą wagę do tego, co jedzą i rozliczały się z każdego kęsa. W dłuższej perspektywie konieczna może okazać się interwencja psychologa.

Ponadto produkty bezglutenowe są po prostu droższe3.

Pokrojony chleb

Gluten czy FODMAP? Testy na gluten

Jeżeli obserwujesz u siebie problemy żołądkowe po zjedzeniu produktów zawierających zboża, możesz być przekonany, że również tobie gluten szkodzi. Czy jednak u każdej osoby z zaburzeniami układu pokarmowego to właśnie gluten jest ich winowajcą? Warto wykonać badania, np. testy z krwi. Pozwolą one sprawdzić aktywność przeciwciał, wykryć gen powiązany z nietolerancją glutenu i in.

Jednocześnie objawy nietolerancji na gluten nie są specyficzne. Coraz częściej mówi się o tzw. FODMAP, czyli fermentujących oligo-, di- i monosacharydach oraz poliolach. Są to substancje pochodzenia roślinnego, które występują w tych samych zbożach, co gluten - zwłaszcza w życie i pszenicy - a także laktoza i niektóre słodziki, w tym sorbitol, mannitol i ksylitol.

FODMAP podczas rozkładu przez mikrobiotę mogą nasilać objawy zespołu jelita drażliwego takie jak biegunki, zaparcia i wzdęcia. Jak zatem widać, bez specjalistycznych badań łatwo można pomylić nietolerancję glutenu z problemami z trawieniem FODMAP. Okazuje się przy tym, że dieta low FODMAP (ograniczająca spożycie tych substancji) może pomóc również pacjentom ze zdiagnozowaną celiakią: wystarczy kilka miesięcy, by jakość ich życia uległa poprawie, a objawy choroby zmniejszyły się.

Obecnie dieta low FODMAP jest pierwszym sposobem leczenia dedykowanym pacjentom z IBS. Ale również ona nie jest wolna od złych konsekwencji: zmniejsza ilość przyjmowanych prebiotyków, co może mieć negatywny wpływ na mikrobiom jelitowy6.

Gluten dla niemowlaka

Stopniowe rozszerzanie diety niemowlęcia rozpoczyna się między 17. a 26. tygodniem życia (jednocześnie zachęca się do wyłącznego karmienia piersią do 6. miesiąca życia). I już w tym momencie, o ile nie ma przeciwwskazań, można podać dziecku produkty zawierające gluten. Dobrym źródłem glutenu jest kasza manna, a dzieciom, które mają już zęby, można podać bułkę lub miękką kromkę chleba. Jako matka karmiąca piersią (bez alergii) miałam zalecone często spożywać gluten - panuje przekonanie, że dzieci karmione naturalnie niejako zapoznają się z poszczególnymi składnikami pokarmowymi (w tym alergenami) w sposób bezpieczny i zmniejszający ryzyko alergii.

Zanim podasz dziecku pierwszy posiłek z glutenem, porozmawiaj z pediatrą o swoich wątpliwościach i obawach. Lekarz może zalecić uważne obserwowanie dziecka, jeśli w rodzinie były przypadki alergii i/lub jeśli co najmniej jedno z rodziców choruje na atopowe zapalenie skóry.

Bibliografia
  • https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5439366/
  • https://celiac.org/about-celiac-disease/related-conditions/non-celiac-wheat-gluten-sensitivity/
  • https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5866307/
  • https://celiakia.pl/objawy-alergii-na-gluten/
  • https://podyplomie.pl/medycyna/33244,alergia-pokarmowa
  • https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6723650/
Autor publikacji:
Julia Cember-Ogorzałek

"Uwielbiam dowiadywać się nowych rzeczy i uważam, że każdy człowiek ma ciekawą historię do opowiedzenia. Kiedy akurat nie piszę, spędzam czas z dzieckiem i świnkami morskimi, organizuję wirtualne bazarki na rzecz zwierząt lub wystawiam moje małżeństwo na próbę podczas sesji Monopoly." 

Zobacz więcej artykułów tego eksperta
Wczytaj więcej
Poczekaj, może to cię zainteresuje
Close icon