Zaburzenia odżywiania - przyczyny, objawy i leczenie

Zaburzenia odżywiania - co to jest?

W wielu przypadkach zaburzeniom odżywiania mogą towarzyszyć inne zaburzenia psychiczne, np. zaburzenia lękowe, panika, zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne czy też nadużywanie alkoholu lub narkotyków. Według nowych badań do powstawania zaburzeń odżywiania mogą przyczyniać się uwarunkowania genetyczne, choć zaburzenia te mogą występować także u osób nieobciążonych dziedzicznie.

Zaburzenia odżywiania wymagają leczenia psychiatrycznego (często w formie psychoterapii), a czasem także somatycznego (w celu odwrócenia zmian wywołanych przez niedobór składników odżywczych). Jeśli terapia nie zostanie podjęta, może dojść do niedożywienia, problemów kardiologicznych i innych potencjalnie zagrażających życiu (zaburzenia te charakteryzują się podwyższonym współczynnikiem śmiertelności).

Odpowiednie leczenie pozwala chorym powrócić do zdrowych zwyczajów związanych z jedzeniem i odzyskać zdrowie fizyczne, psychiczne i emocjonalne.

Zaburzenia odżywiania mogą wystąpić u osób w każdym wieku, ale najczęściej dotykają dziewczęta i kobiety w przedziale od 12 do 35 lat¹. Szacuje się, że 13% młodych ludzi w wieku do 20 roku życia doświadczyło jakiejś formy zaburzeń odżywiania.

Rodzaje zaburzeń odżywiania

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) - objawy i przyczyny

W przypadku anoreksji pacjent postrzega siebie jako osobę z nadwagą, nawet jeśli jest już skrajnie niedożywiony; w związku z tym stara się schudnąć: ogranicza drastycznie liczbę spożywanych kalorii, unika określonych pokarmów, bezustannie monitoruje swoją wagę.

Zaburzenie to dotyczy najczęściej dziewcząt i kobiet, ale także chłopców a najwyższą zapadalność obserwuje się w grupie wiekowej 15-19 lat (aż 40% przypadków); osoby chore mogą z powodu niedożywienia z czasem doświadczać takich problemów jak kruchość kości, bezpłodność (brak miesiączki) oraz łamliwość włosów i paznokci. Anoreksja w poważnych przypadkach może być chorobą zagrażającą życiu, ponieważ prowadzi do wycieńczenia organizmu.

Spośród wszystkich zaburzeń psychicznych to jadłowstręt psychiczny charakteryzuje się najwyższą śmiertelnością - według badań w ciągu dekady umiera 5% osób chorych (co piąta w wyniku samobójstwa); wyróżnia się dwa typy anoreksji: restrykcyjny i bulimiczny.

W typie restrykcyjnym chory odchudza się przez ograniczanie spożycia pokarmów, poszczenie lub intensywną aktywność fizyczną, a w typie bulimicznym pacjent jada napadowo, po czym się przeczyszcza wywołując u siebie wymioty, stosując środki przeczyszające lub moczopędne, a także intensywnie ćwiczy.

Bulimia - objawy i przyczyny

Bulimia polega na tym, że osoba chora często ma napady objadania się, podczas których spożywa bardzo dużo pokarmu (przy czym najczęściej są to potrawy, których zwykle unika). Napadowi towarzyszy przeważnie uczucie braku kontroli nad ilością zjadanego pokarmu, a kończy się on dopiero, gdy chory czuje się boleśnie syty.

Następnie, by pozbyć się uczucia przepełnienia oraz nadmiaru kalorii, osoba cierpiąca na bulimię stara się przeczyścić. Sposoby stosowane w tym celu to wywoływanie wymiotów, poszczenie, środki przeczyszczające, środki moczopędne, lewatywy i intensywne ćwiczenia.

W odróżnieniu od anoreksji, bulimia zwykle nie powoduje utraty wagi, w cięższych przypadkach może doprowadzić jednak do zaburzeń równowagi elektrolitów (sodu, potasu i wapnia), co może wywołać udar lub zawał serca; śmiertelność z powodu bulimii jest wyraźnie niższa niż z powodu anoreksji i wynosi 0,17% rocznie (przy czym niemal co piąty zgon jest wynikiem samobójstwa); podobnie jak przy anoreksji, na bulimię cierpią najczęściej dziewczęta i kobiety (z największą zapadalnością w wieku 16-20 lat). Buliamia dotyka ok. 1% młodych kobiet.

Zaburzenia z napadami objadania się - objawy i przyczyny

Zaburzenia z napadami objadania się (BED, ang. binge eating disorder) - polegają na częstym objadaniu się, któremu towarzyszy poczucie braku kontroli nad jedzeniem; od bulimii zaburzenie to różni się przede wszystkim tym, że po napadzie chory nie próbuje pozbyć się nadmiaru spożytego pokarmu ani spalić nadwyżki kalorii; BED jest najczęstszym zaburzeniem odżywiania; w badaniu obejmującym 6 krajów europejskich stwierdzono, że dotyka ono 1,9% kobiet i 0,3% mężczyzn. 

Najczęściej pojawia się w wieku dorastania lub u młodych osób dorosłych, ale może wystąpić także później; śmiertelność wśród pacjentów z zaburzeniami z napadami objadania się wynosi 0,33%; największym zagrożeniem zdrowotnym powodowanym przez to zaburzenie jest otyłość (w badaniu amerykańskim stwierdzono otyłość u 42% osób długotrwale cierpiących na BED), która wiąże się z podwyższoną śmiertelnością; zaburzenie to raczej nie zwiększa znacząco ryzyka prób samobójczych;

Inne zaburzenia odżywiania

• łaknienie spaczone (łac. pica) - jadanie rzeczy niebędących pokarmami (np. piasku, kredy, mydła, papieru, itp.) lub pokarmów nieprzetworzonych (surowa mąka, nieugotowane ziemniaki); zaburzenie to najczęściej pojawia się u dzieci, kobiet w ciąży i osób z innymi zaburzeniami psychicznymi; w zależności od rodzaju spożywanych substancji może prowadzić do niedożywienia, infekcji, uszkodzeń przewodu pokarmowego, a także wiąże się z ryzykiem zatrucia (nawet śmiertelnego); 
• zespół przeżuwania (ruminacji) - rzadko występujące zaburzenie, w którym chory świadomie i celowo cofa niedawno (do 30 minut wcześniej) połknięty pokarm do jamy ustnej, by jeszcze raz go przeżuć, po czym połyka go lub wypluwa; może występować u niemowląt, u których zwykle mija samoistnie, u starszych dzieci i dorosłych (w ich przypadku przeważnie niezbędne jest leczenie); jeśli często dochodzi do wypluwania pokarmu, zaburzenie to może prowadzić do niedożywienia; osoby dorosłe z zespołem przeżuwania mogą ograniczać ilość spożywanego pokarmu (zwłaszcza gdy jadają w towarzystwie), co może powodować u nich niedowagę;
• zaburzenia odżywiania polegajace na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ARFID - Avoidant/Restrictive Food Intake Disorder) - najczęściej rozwija się we wczesnym dzieciństwie (do 7. roku życia), ale może trwać także w życiu dorosłym; dotyka w równym stopniu zarówno chłopców, jak i dziewczęta; polega na niechęci do niektórych smaków, zapachów, kolorów lub konsystencji potraw; może prowadzić do niedożywienia, a przez to do niedowagi lub zaburzeń rozwoju, a także negatywnie wpływać na funkcjonowanie społeczne (wspólne jadanie posiłków);
• zespół oczyszczania - osoby z tym zaburzeniem często prowokują u siebie wymioty, stosują środki przeczyszczające, moczopędne lub nadmierną aktywność fizyczną by wpływać na masę ciała lub jego kształt; w odróżnieniu od chorych na bulimię nie mają napadów objadania się; 
• zespół jedzenia nocnego - polega na przyjmowaniu dużej części pokarmu wieczorem lub w nocy (przynajmniej 25% pokarmu chory zjada po kolacji); u chorych pojawia się przymus jedzenia między kolacją a zaśnięciem lub w nocy (wybudzają się, by zjeść); zaburzeniu może towarzyszyć bezsenność i obniżenie nastroju; zespół jedzenia nocnego zwiększa ryzyko nadwagi i otyłości i może zaburzać leczenie cukrzycy; cierpi na niego ok. 1,5% populacji, częściej chorują osoby otyłe, odchudzające się, z bulimią, depresją i zaburzeniami snu⁴; 
• ortoreksja - obsesyjne skupienie się na zdrowym odżywianiu w stopniu zakłócającym normalne funkcjonowanie; zaburzenie może polegać na wykluczeniu z jadłospisu pewnych grup produktów z powodu obawy, że są one niezdrowe; to z kolei może prowadzić do niedożywienia, poważnej utraty wagi, stresu i problemów z jadaniem poza domem; u osób z ortoreksją stosowanie diety raczej nie ma na celu wpływu na masę ciała, daje im ono natomiast poczucie wartości, tożsamości i zadowolenia (o ile stosują się do narzuconych sobie reguł)^2,3.

Zaburzenia odżywiania - objawy

Zaburzenia odżywiania - przyczyny

Przyczyny zaburzeń odżywiania nie są dobrze poznane. Mogą do nich należeć:

a) uwarunkowania genetyczno-biologiczne - pewne geny mogą predysponować niektóre osoby do powstawania zaburzeń odżywiania; czynniki takie jak zmiany w biochemii mózgu mogą mieć wpływ na te choroby;

b) zdrowie psychiczno-emocjonalne - do powstawania zaburzeń odżywiania mogą się przyczyniać problemy psychiczno-emocjonalne, takie jak niskie poczucie wartości, perfekcjonizm, impulsywność lub zaburzone relacje⁸.

Do czynników ryzyka większości zaburzeń odżywiania (oprócz ARFID i łaknienia spaczonego) należą⁹:

• czynniki biologiczne:
  - bliski krewny z zaburzeniami odżywiania,
  - bliski krewny z inną chorobą psychiczną (np. depresja, zaburzenia lękowe, uzależnienie),
  - stosowanie diet,
  - ujemny bilans energetyczny (spalanie większej liczby kalorii niż ich ilość przyjmowana z pożywieniem),
  - cukrzyca typu 1 - aż 25% kobiet z tym typem cukrzycy zapada na zaburzenia odżywiania (często problem zaczyna się od pomijania zastrzyków insuliny, co może być śmiertelnie niebezpieczne),
• czynniki psychologiczne:
  - perfekcjonizm, zwłaszcza stawianie nierealnych wymagań sobie samemu - jeden z najsilniejszych czynników ryzyka,
  - niezadowolenie ze swojego wyglądu,
  - wcześniejsze zaburzenia lękowe np. fobia społeczna, lęk uogólniony lub zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (dotyczy zwłaszcza anoreksji);
  - brak elastyczności behawioralnej - zawsze przestrzeganie zasad w dzieciństwie i poczucie, że jest tylko jeden właściwy sposób postępowania,
• czynniki społeczne:
  - stygmatyzacja z powodu nadwagi,
  - dokuczanie, nękanie lub zastraszanie, zwłaszcza z powodu nadwagi,
  - internalizacja ideału wyglądu,
  - akulturacja (przyjęcie innych niż dotychczasowe wzorców kulturowych) - np. kobiety na Fidżi, dotąd zadowolone ze swojego wyglądu, po trzech latach od wprowadzenia w kraju zachodniej telewizji zaczęły masowo uważać się za zbyt grube (74%), stosować diety (69%), wywoływać wymioty (11%), a u niemal jednej trzeciej stwierdzono ryzyko zaburzeń odżywiania;
  - ograniczone kontakty społeczne - samotność i wykluczenie przyczyniają się do zaburzeń, zwłaszcza anoreksji;
  - międzypokoleniowa trauma historyczna, jak np. w przypadku Indian amerykańskich, Żydów, którzy przeżyli Holokaust, czy rdzennej ludności państw, które zostały poddane kolonizacji.

Najważniejsze czynniki ryzyka zaburzenia odżywiania polegającego na unikaniu lub ograniczaniu przyjmowania pokarmów (ARFID):
- zaburzenia ze spektrum autyzmu, ADHD oraz niepełnosprawność intelektualna,
- niewyrośnięcie z etapu wybrednego jedzenia,
- współwystępowanie zaburzeń lękowych¹⁰.

Najważniejsze czynniki ryzyka łaknienia spaczonego:
- inne zaburzenia psychiczne utrudniające funkcjonowanie (np. niepełnosprawność intelektualna, zaburzenia ze spektrum autyzmy, schizofrenia);
- ciąża poprzedzona anemią z niedoboru żelaza lub niedożywieniem; spaczone łaknienie w takich przypadkach to objaw niedoboru składników odżywczych; ustępuje po leczeniu witaminami lub preparatami medycznymi¹¹.

Leczenie zaburzeń odżywiania

Początkiem leczenia zaburzeń odżywiania jest postawienie diagnozy. Terapia zwykle jest wielopłaszczyznowa i w zależności od stanu pacjenta może stanowić połączenie psychoterapii, doradzania dietetycznego, opieki medycznej i nadzoru psychiatrycznego. Leczenie nacelowane jest w likwidację objawów zaburzeń, ich skutków medycznych dla organizmu, a także czynników (psychologicznych, biologicznych, społecznych i kulturowych), które doprowadziły do pojawienia się zaburzenia lub które je podtrzymują.

Najlepsze efekty przynosi leczenie podjęte przed przejściem choroby w fazę przewlekłą, ale nawet tak zaawansowane zaburzenia odżywiania nadają się do terapii i mogą ustępować pod jej wpływem¹².

Leczenie może być prowadzone ambulatoryjnie (w warunkach domowych) lub w szpitalu. Hospitalizacja jest niezbędna, jeśli pacjent z anemią:
- waży mniej niż 75% dolnej granicy normy (przeważnie jest to BMI poniżej 15);
- ma zaburzenia krążenia w formie bradykardii i spadku ciśnienia krwi poniżej 90/60 mmHg,
- ma poziom glukozy na czczo niższy niż 60 mg%/ml,
- ma niedobory potasu i fosforu,
- ma obniżoną temperaturę ciała (poniżej 36,5°C).

Farmakoterapię włącza się, jeśli pacjent ma objawy depresyjne, obsesyjno-kompulsywne lub lękowe.

Przy bulimii hospitalizację stosuje się, jeśli u pacjenta występują:
- bardzo częste napady objadania się i wywoływania wymiotów (codziennie lub częściej),
- znaczne niedobory potasu i fosforu z zaburzeniami krążenia,
- zaburzenia nastroju w formie depresji i myśli samobójczych.
Farmakoterapia zalecana jest, jeśli napady jedzenia występują kilka razy dziennie, pacjent cierpi także na depresję, brak mu autodyscypliny lub psychoterapia nie daje spodziewanych efektów¹³.

Wsparcie rodziny i przyjaciół w walce z chorobą jest bardzo ważne. Jak rozmawiać z osobą bliską, u której podejrzewamy problem z zaburzeniami odżywiania?

Oto kilka porad (z portalu amerykańskiego stowarzyszenia National Eating Disorders Association)¹⁴:

• podejmij rozmowę na osobności, w odpowiednim (spokojnym) miejscu i bez presji czasu;
• używaj komunikatów "ja", np. "(ja) martwię się, że tak często chodzisz na siłownię", "(ja) zauważyłam, że już nie jadasz z nami obiadów"; unikaj oskarżeń (np. "Nie jesz!", "Za dużo ćwiczysz!"), ponieważ wywołują reakcję obronną; trzymaj się tego, co zauważyłeś; możesz dodać obserwacje nie związane z jedzeniem czy masą ciała - osobie chorej łatwiej je będzie przyjąć do wiadomości;
• przeprowadź próbę tego, co chcesz powiedzieć - dzięki temu mniej się będziesz stresować i łatwiej sformułujesz wypowiedzi (możesz je sobie spisać);
• trzymaj się faktów - spekulacje na temat ewentualnych zaburzeń odżywiania mogą budzić wiele emocji, co może zakłócić rozmowę; zamiast tego mów o zaobserwowanych zachowaniach i zmianach, po czym dodawaj spokojnie, dlaczego cię one niepokoją (np. "zauważyłem, że po posiłkach od razu chodzisz do łazienki i przez to martwię się, że może wywołujesz u siebie wymioty);
• usuń problem stygmatyzacji - przypomnij osobie bliskiej, że przyznanie się do zaburzeń odżywiania czy innego problemu ze zdrowiem psychicznym to żaden wstyd; mnóstwo osób zmaga się z takimi problemami;
• unikaj zbyt prostych rozwiązań - kiedy osoba chora słyszy "po prostu przestań" albo "po prostu jedz", to jej nie pomaga; czuje się tylko sfrustrowana, niezrozumiana i przyjmuje nastawienie defensywne;
• zachęć osobę bliską do skorzystania z pomocy specjalisty - zaproponuj pomoc w wyszukaniu odpowiedniej osoby; leczenie otrzymane na czas zdecydowanie zwiększa szanse wyzdrowienia;
• bądź gotów na negatywną reakcję - wielu chorych cieszy się, że nikt nie zauważył ich problemu; niektórzy mogą reagować złością i wrogością i upierać się, że to ty masz problem; inni mogą bagatelizować to, co mówisz; to normalne reakcje; powtórz, co cię martwi, okaż troskę i zainteresowanie i pozostaw kwestię otwartą.

Jeśli reakcja osoby chorej cię rozczarowała, nie zniechęcaj się. Najważniejsze, że podzieliłeś się z nią swoimi obawami i okazałeś troskę oraz chęć wsparcia. Być może zasiałeś ziarno, które z czasem wykiełkuje w sięgnięcie po profesjonalną pomoc.

Zaburzenia odżywiania u dzieci

W ostatnich latach obserwuje się wzrost liczby przypadków zaburzeń odżywiania u dzieci poniżej 12 roku życia. 

Najczęstsze typy zaburzeń odżywiania u dzieci to:

• unikanie lub ograniczanie przyjmowania pokarmów (ARFID),
• spaczone łaknienie,
• anoreksja.

Rzadziej u dzieci mogą występować także bulimia i zaburzenie z napadami objadania się.

Wczesne sygnały zaburzeń odżywiania u dzieci: 

• lęk przed bólami brzucha,
• silna niechęć do określonych smaków lub konsystencji pożywienia,
• ataki złości,
• nadmierne wypróżnienia,
• martwienie się o wygląd.

Objawy zaburzeń odżywiania u dzieci:

• powstrzymywanie się przed jedzeniem,
• zmniejszanie porcji,
• utrata wagi, zatrzymanie wzrostu,
• przerzedzone włosy, opóźnienie dojrzewania,
• zaparcia lub problemy z trawieniem,
• ukrywanie lub gromadzenie jedzenia,
• wahania nastroju,
• meszek porastający ciało.

W leczeniu zaburzeń odżywiania u dziecka bardzo ważną rolę odgrywają rodzice - oni także powinni otrzymać specjalistyczne wsparcie, by odzyskać pewność siebie i móc skutecznie wspierać dziecko¹⁵.