Jak stres wpływa na układ pokarmowy?

Stres a jelita

Coraz więcej dowodów z badań klinicznych i eks­perymentalnych sugeruje, że stres działa jako czynnik wyzwalający i sprzyjający nawrotom nieswoistych zapaleń jelit (IBD). I nie chodzi wcale o czynniki emo­cjonalne, które tradycyjnie łączy się z objawami schorzeń psychoso­matycznych. Jak się okazuje, rolę odgrywa tu szereg mechanizmów biologicznych, za pomocą których stale podwyższony poziom korty­zolu może wpływać negatywnie na pracę układu pokarmowego.

Kiedy mózg odbiera bodźce stre­sowe, aktywacji ulegają ścieżki w obrębie autonomicznego układu nerwowego i osi podwzgórze-przy­sadka-nadnercza (HPA). Pojawiają się również skomplikowane reakcje układów hormonalnego i odporno­ściowego. Ich efektem są zaburzenia funkcji bariery jelitowej, mikroflory i motoryki jelit (dysbioza, zmiany wydzielania) oraz dysfunkcja immu­nologiczna (uwolnienie mediatorów zapalnych) i neuroendokrynna. Te same mechanizmy mogą sprzy­jać również progresji zespołu jelita drażliwego (IBS), wrzodów żołądka i choroby refluksowej przełyku.

Jak układ hormonalny reaguje na stres?

Odpowiedź organizmu na sytuację stresową to ciąg skomplikowanych reakcji chemicznych zachodzących w różnych narządach i układach. Za tę symfonię działań odpowiada oś podwzgórze-przysadka-nadner­cza (HPA), czyli układ hormonalny składający się licznych wzajemnych powiązań strukturalnych i czynno­ściowych. Niczym dyrygent koordy­nuje on wydzielanie glikokortykoste­roidów (takich jak kortyzol) z kory nadnerczy do krwi, dzięki czemu odpowiada za przygotowanie organi­zmu do reakcji walki lub ucieczki. Jednym z kluczowych skład­ników osi HPA jest kortykolibe­ryna (CRH). Ten neuroprzekaź­nik i hormon zostaje uwolniony bezpośrednio pod wpływem stresora, by pobudzić przysadkę do wydzielania kortykotropiny (ACTH), co pozwala przełożyć oddziaływanie bodźca na konkretne fizyczne reakcje w mózgu¹. Właśnie ACTH stymuluje korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu, który ostatecznie działa na wszystkie tkanki w ciele, ponieważ jest prze­noszony poprzez krążenie krwi.

Receptory CRH, które są modu­lowane przez stres, znajdują się nie tylko w mózgu, ale i w jeli­tach². Kortykoliberyna wpływa na ich perystaltykę, wydzielanie i barierę śluzówkową, odgrywając rolę w zaburzeniach czynnościo­wych i organicznych, takich jak IBS i IBD³. W eksperymentalnych badaniach na zwierzętach hormon ten okazał się mieć wpływ na górny i dolny pasaż pokarmowy – hamo­wał opróżnianie żołądka, zmniej­szał pasaż w jelicie cienkim oraz zwiększał go w okrężnicy⁴. Ponadto CRH może indukować degranula­cję, czyli gwałtowne uwolnienie z komórek tucznych ziarnistości zawierających bardzo różne sub­stancje bioaktywne, a także zwięk­szać przepuszczalność śluzówki⁵, co jest kluczowym mechanizmem zaburzeń jelitowych. Dlatego też blokowanie CRH hamuje rozwój IBD poprzez wstrzymanie degra­nulacji oraz zmniejszanie pro­dukcji czynnika martwicy nowo­tworu alfa (TNF-α) i proteazy⁶.

Wyniki badań klinicznych są zgodne z powyższymi ustale­niami. W jednym z nich poproszono zdrowych ochotników o wygłoszenie publicznego przemówienia w celu wywołania presji psychicznej. Stres spowodowany wystąpieniem zwięk­szył przepuszczalność jelit tylko u osób ze znacznie podwyższonym poziomem kortyzolu, co sugeruje, że kluczowe znaczenie ma akty­wacja osi HPA. Kiedy ochotnikom podano zastrzyki z CRH, by odtwo­rzyć zaburzenia wywołane stresem, doszło do zwiększenia szybkości wydalania z moczem fruktozy mlecznej i mannitolu, co stanowi oznakę zwiększonej przepusz­czalności w jelicie cienkim⁷.

Kluczowe okazują się również wspomniane już komórki tuczne, należące do układu odpornościo­wego, które odgrywają ważną rolę w przekazywaniu sygnałów stre­sowych do jelit. Doświadczenia na zwierzętach wykazały, że pod ich wpływem funkcje bariery jelito­wej ulegają uszkodzeniu, co może ułatwić rozwój IBD⁸. U szczurów przewlekły stres może wywoływać dysfunkcję bariery jelitowej, gro­madzenie się komórek zapalnych, zmiany strukturalne w komór­kach nabłonka oraz proliferację i aktywację komórek tucznych. Natomiast funkcja i morfolo­gia nabłonka jelitowego nie są uszkodzone u zwierząt z niedoborem komórek tucznych, co potwierdza ich rolę regulacyjną⁹.

Odpowiedź układu nerwowego na stres

Odpowiedź organizmu na stres, która ma swoje podłoże w działaniu osi HPA, prowadzi do pobu­dzenia układu współczul­nego. Z kolei współczulny i przywspółczulny autonomiczny układ nerwowy obsługują cały przewód pokarmowy i są ściśle związane z jelitowym układem nerwowym (ENS), który prze­syła informacje do mózgu przy pomocy nerwu błędnego. Razem te systemy regulują wydzielanie, ruchliwość i mikrokrążenie w jeli­cie¹⁰. W warunkach stresowych ENS wytwarza neuropeptydy, które z kolei wpływają na odporność jelit i stany zapalne. Jak wykazano, u wszystkich pacjentów z wrzodzie­jącym zapaleniem jelita grubego i chorobą Leśniowskiego-Cro­hna występują nieprawidłowości w obrębie różnych typów komórek jelitowego układu nerwowego¹¹.

Stres może aktywować współ­czulny układ autonomiczny, prowa­dząc do zwiększonej produkcji głów­nych hormonów rdzenia nadnerczy głównie katecholamin, takich jak adrenalina i norepinefryna. Pośred­niczą one w zwiększeniu poziomu ośrodkowych i obwodowych cytokin zapalnych oraz w aktywacji czynnika NF-κB, uczestniczącego w odpowie­dzi na stres¹². Ponadto nerw błędny, który ogranicza stany zapalne, jest hamowany przez bodźce stre­sowe, co prowadzi do zwiększo­nej ogólnoustrojowej odpowiedzi na endotoksyny i zapalenia jelit¹³.

Stres może również wpływać na barierę nabłonkową za pośred­nictwem wazoaktywnego peptydu jelitowego (VIP), czyli hormonu wytwarzanego głównie przez komórki błony śluzowej przewodu pokarmowego jelit i trzustki. Jest on odpowiedzialny za prawi­dłowe funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Pobudza czynność wydzielniczą i motoryczną żołądka i jelit oraz rozkurcz mięśniówki gładkiej. Jego receptory znajdują się na komórkach tucznych błony śluzowej, a odkrycia naukowców pokazują ważny wpływ VIP na regu­lację funkcji bariery jelitowej¹⁴.

Stres zaburza mikrobiotę

Środowisko naszych wewnętrznych bakterii ma przemożny wpływ na niemal wszystkie aspekty zdro­wia, łącznie z układem pokarmo­wym. Ta mikrobiota komunikuje się z osią mózgowo-jelitową poprzez komórki śluzówki i odpornościowe oraz zakończenia nerwowe. Dane z eksperymentów na zwie­rzętach i badań klinicznych wska­zują, że stres powoduje dysbiozę charakteryzującą się zmniejszeniem liczebności szczepów Lactobacillus i nasileniem translokacji bakterii. Mikrobiota samców myszy nara­żonych na chroniczną porażkę społeczną wykazywała zmniej­szone bogactwo i różnorodność, w tym funkcjonalną. W szcze­gólności opisano osłabienie szla­ków zaangażowanych w syntezę i metabolizm krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych i prekur­sorów neuroprzekaźników¹⁵. Inne badanie wykazało, że narażenie na stres hamuje pewne recep­tory, zmieniając konstytucję flory jelitowej i prowadząc w ten sposób do zapalenia jelit¹⁶.

Stres może również wzmocnić odpowiedź immunologiczną w prze­biegu przewlekłego stanu zapalnego. Spowodowana przez nadmiar kor­tyzolu zwiększona przepuszczal­ność jelit umożliwia mikrobiocie przekraczanie bariery nabłonkowej w celu wywołania reakcji immu­nologicznych błony śluzowej, a następnie przeniesienie do narzą­dów limfatycznych, by aktywować wrodzony układ odpornościowy¹⁷. Niedawne badanie oparte na modelu zapalenia okrężnicy dostarczyło dowodów na to, że przewlekły stres zwiększa podatność na to schorze­nie właśnie poprzez wywoływa­nie dysbiozy i dysfunkcji układu odpornościowego. Gdy mikroflora jelitowa została zmieniona lub zniszczona przez antybiotyki, nasi­lenie zapalenia okrężnicy było nie do odróżnienia między grupami zestresowanymi i kontrolnymi, co jednoznacznie wskazuje, że wła­śnie jej skład odpowiada za szko­dliwe skutki nadmiernego napięcia¹⁸. Wykazano przykładowo, że zabu­rzenia flory wywołane stresem mają istotny wpływ na IBD, m.in. regu­lując układ neuroimmunolo­giczny i endokrynologiczny¹⁹.

Stres i ryzyko wystąpienia IBD

Ostatnie badania koncentrowały się na długoterminowym wpły­wie niekorzystnych warunków we wczesnym okresie życia na układ odpornościowy, w tym na nasilenie stanu zapalnego. Jeden z ekspe­rymentów na zwierzętach wyka­zał, że stres w młodości skutkuje zmienioną mikroflorą i zwiększo­nym czuciem trzewnym²⁰. Przy­kładowo separacja od rodziców w dzieciństwie może prowadzić do zaburzeń psychicznych oraz rozwoju IBD w wieku dorosłym²¹. Badacze przeanalizowali także związek między rocznym ryt­mem wystąpienia objawów IBD a semestrami szkolnymi u dzieci. Wyniki pokazały, że stres związany z nauką może sprzy­jać wystąpieniu choroby²².

Wpływ kortyzolu na przebieg IBD

Poziom stresu jest szalenie istotny nie tylko z punktu widzenia ryzyka rozwoju zaburzeń układu pokarmo­wego. Jak wiadomo, ma on również związek z nawrotami i zaostrze­niami u pacjentów z chorobami jelit, zwiększając ich częstotliwość²³. Systematyczny przegląd 15 wyso­kiej jakości badań podsumowano wnioskiem, że emocje są związane z objawami bólu brzucha u pacjen­tów z IBD, a powszechne są wśród nich depresja, lęk i zestresowanie²⁴. Z kolei niemieckie badanie przekro­jowe, obejmujące 1 032 pacjentów z IBD, wykazało, że zgłaszane objawy depresji korelują ze zwiększonymi wskaźnikami aktywności choroby²⁵. Oprócz zaostrzenia objawów stres może również prowadzić do nawrotu choroby. W prospek­tywnym badaniu przez 18 mie­sięcy obserwowano 60 pacjentów z IBD w remisji. Stwierdzono, że zdiagnozowanie depresji było związane z czasem nawrotu. Zwłaszcza pacjenci z lękiem wydawali się mieć zwiększoną częstotliwość nawrotów²⁶.

W wieloośrodkowym badaniu kohortowym w Niemczech wyka­zano, że pacjenci z aktywną chorobą Leśniowskiego-Crohna i wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego, w porównaniu ze zdrową grupą kontrolną, uzyskali gorsze wyniki w testach radzenia sobie ze stresem²⁷. Podobnie szwajcar­skie badanie, które objęło 468 dorosłych z chorobą Leśniowskie­go-Crohna, wykazało, że wśród osób odczuwających stres oraz u pacjentów z lękiem i depresją częściej dochodziło do zaostrzenia choroby, co wskazuje na znaczenie elementów emocjonalnych²⁸. Jed­nak niedawne badanie wykazało, że może chodzić o coś więcej. Stres wydaje się bowiem hamować endogenne opioidy i przełączać ich sygnalizację podczas prze­wlekłego zapalenia okrężnicy, powodując tym samym nasilenie bólu (a zatem zaostrzenie obja­wów) oraz zwiększając zapotrze­bowanie na opioidowe leki prze­ciwbólowe u pacjentów z IBD²⁹.

Jak zatem widać, stres wykazuje zarówno krótko-, jak i długofa­lowy wpływ na funkcje przewodu pokarmowego, powodując zmiany w funkcjonowaniu osi mózg-jelita, a ostatecznie prowadząc do rozwoju szerokiego zakresu zaburzeń żołąd­kowo-jelitowych, w tym nieswo­istego zapalenia jelit (IBD), zespołu jelita drażliwego (IBS), wrzodów trawiennych i choroby refluksowej przełyku (GERD)³⁰. Główne skutki wpływu stresu na fizjologię jelit obejmują zmiany w motoryce prze­wodu pokarmowego, wzrost percep­cji trzewnej i przepuszczalności jelit, osłabienie zdolności regeneracyjnej błony śluzowej przewodu pokar­mowego oraz negatywne oddziały­wanie na mikrobiotę.

Dieta dobra na stres

Jeśli cierpisz na schorzenia jelit, koniecznie zadbaj o swój stan psychiczny. Nielekowe interwencje psychologiczne obejmują terapię poznawczo-beha­wioralną (CBT), hipnozę i medytację uważności. Niektóre badania wykazały, że metody te zmniejszają objawy żołądkowo-jelitowe u pacjentów z IBD3⁹.

• Dobre bakterie Wykazano również, że suplementacja prebiotykami i probioty­kami wpływa korzystnie na zmniejszenie aktywacji osi HPA i redukcję objawów związanych ze stresem. Naukowcy analizujący terapie ukierunkowane na mikro­biotę odkryli, że szczep Lactobacillus może pomóc w ochronie przed zapaleniem jelit nasilonym przez stres40. Badania na zwierzętach wykazały z kolei, że Bifi­dobacterium P122, Lactobacillus LA804 i Lactobacillus Switzerland są korzystne w zapaleniu okrężnicy⁴¹. Z kolei B. longum 536 łagodzi objawy u pacjentów z ła­godnym i umiarkowanie aktywnym wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego⁴².
• Melatonina Okazuje się, że ten ważny mediator osi mózgowo-jelitowej, pro­dukowany w znacznych ilościach w układzie pokarmowym, przyspiesza gojenie wrzodów i zapobiega uszkodzeniom błony śluzowej przez czynniki toksyczne, takie jak alkohol, leki czy stres. Przede wszystkim poprawia skład mikrobioty⁴³, ale również przywraca przepuszczalność i wspomaga regenerację błony śluzowej, działa przeciwzapalnie i łagodzi dolegliwości bólowe poprzez modulację czucia trzewnego. Jej korzystny wpływ udowodniono w przypadku IBS, IBD i GERD⁴⁴.
• Zioła Wśród tradycyjnych środków fitoterapeutycznych do walki ze stresem najskuteczniejsze wydają się waleriana (korzeń kozłka lekarskiego), melisa le­karska, chmiel zwyczajny, męczennica, lawenda i dziurawiec zwyczajny.

Warto pamiętać również o innych suplementach, któ­re mogą złagodzić objawy chorób trzewnych.

• Siara bydlęca może pomóc w leczeniu chorób jelit (a zwłaszcza ich niesz­czelności) poprzez naprawę błony śluzowej i poprawę wchłaniania składni­ków odżywczych. Sprzyja również namnażaniu bakterii probiotycznych⁴⁵.
• Glutation jest niezbędny do działania najważniejszego enzymu zaangażowa­nego w usuwanie wolnych rodników, czyli peroksydazy glutationowej. Wzmac­nia również wyściółkę jelit i pomaga ją regenerować. U osób z IBS notuje się zmniejszoną aktywność substancji zaangażowanych w syntezę glutationu⁴⁶.
• Kurkuma wykazuje korzystne działanie w przypadku zespo­łu jelita drażliwego, wrzodziejącego zapalenia jelita grubego i pokrew­nych schorzeń, przede wszystkim ze względu na przeciwzapalne wła­ściwości. Jak wykazano, przyczynia się do zmniejszenia uporczywych dolegliwości i pomaga osiągnąć remisję oraz zapobiegać nawrotom⁴⁷.
• Kannabidiol Stosowanie CBD może skutecznie łagodzić stres, działać rozluźniająco, zmniejszać napięcie nerwowe i wywierać uspokajający wpływ na mózg. Jak wykazują badania, kannabidiol oddziałuje z receptorami CB1 i CB2 w układzie nerwowym orga­nizmu, dzięki czemu pomaga regulować poziom serotoniny, a co za tym idzie – niesie ukojenie osobom zmagającym się z przewlekłym stresem, stresem pourazowym, bezsennością, depresją i nerwicą⁴⁸. Co więcej, w analizach na szczurach wykazano, że w obliczu stresujących okoliczności CBD obniża ciśnienie tętnicze i spowalnia tętno⁴⁹.