Kozłek lekarski (waleriana) - właściwości lecznicze i zastosowanie

Kłącze i korzeń kozłka lekarskiego (Valeriana Officinalis) są stosowane w ziołolecznictwie przede wszystkim jako łagodny środek uspokajający oraz ułatwiający zasypianie. Gotowe preparaty, zwyczajowo nazywane walerianą, mają postać kropli zawierających alkoholowy wyciąg z surowca (krople walerianowe) lub tabletek.

Swoje działanie roślina zawdzięcza przede wszystkim walepotriatom - nietrwałym związkom, które rozkładają się w trakcie suszenia w temperaturze przekraczającej 35°C. Do substancji czynnych kozłka zalicza się również składniki olejku eterycznego, takie jak monoterpeny oraz estry kwasu walerianowego i izowalerianowego (odpowiadające za charakterystyczny zapach wysuszonego surowca). Kłącze waleriany zawiera ponadto kwasy fenolowe, flawonoidy, aminokwasy (w tym najistotniejszy, czyli gamma-aminomasłowy, GABA), lignany oraz alkaloidy¹.

Właściwości zdrowotne kozłka lekarskiego

Waleriana wycisza i pomaga przy bezsenności

W jednym z badań 121 pacjentów z bezsennością przez 28 dni otrzymywało etanolowy wyciąg z kozłka. Już po 2 tygodniach stwierdzono u nich znaczącą poprawę jakości snu, a 66% ochotników określiło ten efekt jako dobry lub bardzo dobry². Z kolei metaanaliza 16 badań z udziałem prawie 1,1 tys. osób wykazała, że waleriana poprawia szybkość zasypiania, głębokość i ogólną jakość snu³. Za ten efekt odpowiadają synergistyczne właściwości substancji aktywnych. Mechanizm działania kozłka polega przede wszystkim na hamowaniu wychwytu zwrotnego GABA i stymulowaniu uwalniania tego neuroprzekaźnika, co skutkuje zmniejszeniem pobudliwości neuronów i hamowaniem odpowiedzi na bodźce⁴.

Waleriana na lęk i depresję

Wpływ na wydzielanie kwasu GABA oraz modulacja jego receptorów decydują również o przeciwlękowych właściwościach waleriany. W jednym badaniu z udziałem 2 462 dorosłych z ciężkimi zaburzeniami depresyjnymi i lękiem stwierdzono, że wysokie dawki kozłka (1 g na dobę), przyjmowane w połączeniu z dziurawcem zwyczajnym (600 mg) przez 6 tygodni, zmniejszyły objawy niepokoju i depresji o 66%⁵. Podobnie myszy leczone walerianą i kwasem walerianowym wykazywały zmniejszenie zachowań lękowych⁶.

Waleriana zmniejsza bolesność miesiączki

Kozłek lekarski zapobiega nadmiernemu skurczowi mięśni gładkich poprzez hamowanie uwalniania prostaglandyn. Dzięki temu jego etanolowe i wodne ekstrakty z kozłka lekarskiego skutecznie zmniejszają bolesne skurcze macicy podczas menstruacji⁷. W jednym z podwójnie zaślepionych badań z udziałem 100 studentek stosowanie pigułek z wyciągiem z kozłka podczas ostatnich 7 dni cyklu przyniosło istotną różnicę w nasileniu emocjonalnych, behawioralnych i fizycznych objawów przedmiesiączkowych⁸.

Waleriana zmniejsza objawy menopauzy

W podwójnie zaślepionej próbie z udziałem 100 kobiet w okresie menopauzy, które skarżyły się na bezsenność, 30% uczestniczek otrzymujących walerianę zgłosiło poprawę jakości nocnego wypoczynku po 4 tygodniach⁹. Z kolei w innym badaniu uczestniczyło 60 kobiet w wieku 45-55 lat. Przez 2 miesiące 2 razy dziennie otrzymywały one albo kapsułkę z walerianą, albo placebo. Okazało się, że w grupie stosującej kozłek lekarski znacznie zmniejszyły się nasilenie i częstotliwość uderzeń gorąca¹⁰.

Waleriana dobra jest na pamięć

Badania na zwierzętach sugerują, że kozłek lekarski może zapobiegać związanej z wiekiem utracie pamięci. U zwierząt, którym podawano ekstrakty z waleriany doustnie, doszło do poprawy wytwarzania i rozwoju komórek nerwowych poprzez obniżenie poziomu kortykosteronu (mysi odpowiednik kortyzolu) i zapobieganie uszkodzeniom oksydacyjnym w centrum pamięci mózgu (hipokampie)¹¹.

Stosowanie waleriany przy nadpobudliwości

Zwiększenie poziomu GABA, ograniczenie niepokoju i poprawa koncentracji mogą odgrywać rolę również w przypadku łagodzenia objawów zespołu nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi (ADHD). W pilotażowym badaniu u 30 dzieci w wieku 5-11 lat, którym podawano walerianę 3 razy dziennie przez 2 tygodnie, wykazano poprawę podstawowych symptomów ADHD - nieuwagi, impulsywności i (lub) nadaktywności.

Te pozytywne efekty zniknęły tydzień po odstawieniu kozłka¹². Z kolei w 7-tygodniowym eksperymencie z udziałem 169 dzieci w wieku poniżej 12 lat z nadpobudliwością i trudnościami w koncentracji (ale niespełniających kryteriów ADHD) połączenie waleriany i melisy zmniejszyło objawy niepokoju i impulsywność, a poprawiło koncentrację¹³. Preparaty z kozłka lekarskiego przeciwwskazane są dla dzieci poniżej 12. r.ż.

Waleriana poprawia pracę serca 

W badaniach laboratoryjnych na komórkach waleriana wzmacniała naczynia krwionośne i poprawiała ich elastyczność, co korzystnie wpływa na zdrowie serca. Dodatkowo korzeń kozłka może obniżać ciśnienie (poszerza i rozluźnia naczynia krwionośne) oraz częstość akcji serca, ogranicza uszkodzenia reperfuzyjne po zapaleniu mięśnia sercowego, działa przeciwarytmicznie i reguluje poziom lipidów we krwi¹⁴.

Zastosowanie kozłka lekarskiego

Napar z kozłka lekarskiego

Zalej 1 łyżeczkę korzenia kozłka (ok. 2,5 g) 150 ml wrzącej wody. Zaparzaj pod przykryciem 10-15 min, a potem przecedź. Napar pij po filiżance 3 razy dziennie.

Krople walerianowe

W aptekach można kupić gotową nalewkę kozłkową (ok. 8 zł za 100 g). Jeśli chcesz przygotować własne krople walerianowe, ułóż w słoiku ususzone lub świeże, pokrojone korzenie (do 2/5 jego objętości) i zalej je wódką 40%. Odstaw w ciemne miejsce w temperaturze pokojowej na kilkanaście dni, codziennie wstrząsając słoikiem. Przecedź przez gazę i zlej do buteleczek z ciemnego szkła. Przyjmuj 20-60 kropli walerianowych w kieliszku wody kilka razy dziennie po jedzeniu jako środek rozkurczowy i uspokajający.

Mleko z kroplami walerianowymi na sen

Dodaj 60 kropli walerianowych (ok. 1/3 łyżeczki) do szklanki gorącego mleka osłodzonego łyżką miodu, by otrzymać uspokajającą miksturę. Wypij ją na godzinę przed snem, a nie będziesz budzić się w nocy. Taki napój chroni też przed przeziębieniami oraz łagodzi ból gardła.

Herbatka z kozłkiem lekarskim na uspokojenie

Przygotuj mieszankę składającą się z 40 g korzenia kozłka lekarskiego, 30 g szyszek chmielu, 15 g liści mięty oraz 15 g kwiatu hibiskusa. Zalej łyżeczkę ziół szklanką wody w temperaturze pokojowej i zostaw na noc. Rano podgrzej i przecedź. Popijaj kilka razy dziennie po kieliszku w przypadku nadmiernego pobudzenia lub rozdrażnienia.