Pokonaj chroniczne zmęczenie

Zespół chronicznego zmęczenia (chronic fatique syndrome - CFS) to niewytłumaczalne wyczerpanie, które nie ustępuje po odpoczynku i trwa ponad 6 miesięcy. Z danych Głównego Urzędu Statystycznego wynika, że 11 z 16 mln pracujących Polaków subiektywnie odczuwa przemęczenie. Uczuciu wyczerpania, które nie ustępuje po odpoczynku i znacząco wpływa na aktywność zawodową, społeczną i osobistą, mogą towarzyszyć takie symptomy jak te opisane przez Ciebie oraz bóle mięśni i stawów (ale bez cech zapalenia i obrzęków), a także złe samopoczucie po wysiłku, utrzymujące się ponad 24 godziny. Nie są one jednak wystarczające do postawienia diagnozy.

Nim do tego dojdzie, trzeba wykluczyć inne choroby, które objawiają się zmęczeniem, m.in. anemię, niedoczynność tarczycy, cukrzycę, a także schorzenia serca, płuc, wątroby czy nerek. Do tej grupy zalicza się także zakażenie wirusem HIV, nowotwór, boreliozę, stwardnienie rozsiane, a także zatrucie ołowiem lub alkoholem etylowym oraz uzależnienie od środków psychoaktywnych. Zmęczenie może także towarzyszyć niektórym zaburzeniom psychicznym, dlatego także one muszą zostać wykluczone.

Oczywiście istnieją pewne "markery" stanu CFS. Naukowcy stwierdzili we krwi chorych obecność wskaźników stanu zapalnego. Poza tym u pacjentów z zespołem chronicznego zmęczenia skład mikrobiomu jelitowego odbiega od normy, co może być przyczyną wystąpienia objawów zapalnych i żołądkowo-jelitowych. Z kolei australijscy uczeni dowiedli też, że można dokonać pomiaru zmęczenia na podstawie analizy głosu pacjenta. W eksperymencie wzięło udział 18 młodych dorosłych. Co 2 godz. dostarczali oni próbki mowy - były to przedłużone samogłoski oraz zadania polegające na liczeniu i czytaniu.

Naukowcy przyglądali się m.in. długości pauz oraz ogólnemu czasowi ukończenia zadania. Okazało się, że wraz ze wzrostem zmęczenia mowa zwalnia i zwiększają się skoki wysokości wydawanych dźwięków. Dzieje się tak, ponieważ mamy wtedy słabszą kontrolę nad mięśniami aparatu mowy¹. Naukowcy podejrzewają, że powodem chronicznego zmęczenia mogą być czynniki immunologiczne, takie jak alergie lub zakażenia (niektóre osoby bezpośrednio przed wystąpieniem CFS przechodzą infekcje grypopodobne). Wiadomo też, że zespół przewlekłego zmęczenia może być wywołany ciężkim przebiegiem mononukleozy lub też wirusem opryszczki bądź EBV, który uaktywnia się po jej bezobjawowym przebiegu.

Istnieją również teorie, które mówią, że schorzenie może mieć związek z zaburzeniami metabolizmu kwasu mlekowego w mięśniach oraz obecnością RNA enterowirusa w mięśniach, jak również niedoborem składników odżywczych. Niektóre badania wykazały, że pacjenci z zespołem przewlekłego zmęczenia mieli alergię na pyłki roślinne, metale oraz żywność, co mogło powodować kaskadę zaburzeń immunologicznych². Wielu badaczy przychyla się do koncepcji, że choroba ma związek z nieprawidłowym stężeniem substancji chemicznych wytwarzanych w obrębie osi podwzgórze - przysadka - nadnercza. System ten odpowiada za kontrolę wielu funkcji fizjologicznych, np. sen, czuwanie czy reakcje na stres.

Ostatnio pojawiły się też doniesienia, że popularne statyny, które mają obniżać stężenie cholesterolu we krwi, znacząco redukują poziom energii. Dr. Beatrice Golomb z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego podkreśla, że ten efekt uboczny dotyczy w większym stopniu kobiet. Jej zespół przeanalizował dane ze studium, w którym wzięło udział 1 016 osób. Podzielono je na 3 grupy. Jedna przez pół roku zażywała 40 mg prawastatyny, druga 20 mg simwastatyny, a trzecia placebo. Na początku badani oceniali zasoby energii i zmęczenie podczas ćwiczeń na sali w skali od 0-10.

Po 6 miesiącach należało określić zmianę energii/zmęczenia podczas aktywności w 5-punktowej skali, gdzie -2 oznaczało znaczny spadek, a +2 znaczny wzrost w porównaniu do punktu wyjścia. Wyniki pokazały, że ok. 15% pacjentów zażywających statyny odczuwa silniejsze zmęczenie lub wyczerpanie w czasie ćwiczeń³. W wielu analizach zauważono, że osoby z CFS mają niskie stężenie serotoniny oraz dopaminy w mózgu⁴. Niektórzy zaś twierdzą, że u podstaw tej choroby mogą leżeć problemy psychiatryczne - jak depresja lub emocjonalna trauma.

Jak widać, spektrum przyczyn jest bardzo szerokie, co przekłada się na trudności w skutecznym leczeniu. Zasadniczo medycyna konwencjonalna stara się łagodzić i kontrolować objawy zespołu chronicznego zmęczenia.

Natomiast lekarze medycyny holistycznej od dawna przychylają się do teorii, że zespół przewlekłego zmęczenia ma wiele możliwych przyczyn, które powodują ten sam skutek - silne stłumienie czynności układu odpornościowego. Znaczącą rolę w chorobie mogą również odgrywać niedobory pokarmowe, dlatego ważne jest, by udać się do specjalisty, który potrafi je zdiagnozować i doradzić odpowiednie dawki stosownych suplementów. Poniżej opisujemy niektóre naturalne sposoby leczenia, które jak dotąd okazały się skuteczne w terapii zespołu przewlekłego zmęczenia.

Chroniczne zmęczenie: testy alergiczne

W pierwszej kolejności sprawdź, czy nie cierpisz na alergie lub nietolerancje pokarmowe. W jednym z badań stwierdzono, że po wyeliminowaniu pszenicy, mleka, benzoesanów, azotynów, azotanów, barwników pokarmowych i innych dodatków do żywności ok. 90% pacjentów z CFS odczuło złagodzenie całej gamy chronicznych objawów, takich jak zmęczenie, gorączka, ból gardła, mięśni, głowy i stawów oraz zespół jelita drażliwego (IBS)⁵.

Chroniczne zmęczenie: dieta

Rozważ również przejście na dietę składającą się wyłącznie z produktów organicznych, ponieważ kolejną możliwą przyczyną zespołu chronicznego zmęczenia są pestycydy⁶. Jednym z powodów schorzenia może być też niski poziom niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT). Chorzy na CFS powinni zwiększyć ich przyjmowanie poprzez wprowadzenie do diety większej ilości tłustych ryb, siemienia lnianego lub portulaki, będącej dobrym roślinnym źródłem kwasów tłuszczowych omega-3. W jednym z ostatnich doniesień stwierdzono, że przy suplementacji kwasami omega-3 poprawa następuje w przeciągu 8-12 tygodni⁷.

Energii dodaje również dieta bogata w węglowodany. Te proste są szybko przetwarzane w glukozę, którą krew transportuje do wszystkich narządów i mięśni. Dzięki temu odczuwa się natychmiastowy przypływ sił i wigoru. Ale gdy cukier zostanie spalony w komórkach, znów przychodzi zmęczenie. Dlatego, chcąc zapewnić sobie dopływ energii na dłużej, należy jeść produkty zawierające węglowodany złożone (są przetwarzane wolniej niż proste). Znajdują się np. w makaronie, kaszach oraz ryżu.

Chroniczne zmęczenie: pyłek pszczeli

Wprowadź do jadłospisu miód z pyłkiem pszczelim, który od lat znany jest z właściwości rewitalizujących. W pyłku zidentyfikowano witaminy A, B₁, B₂, B₃, B₆, B₁₂, E, C, PP, D, kwasy foliowy i pantotenowy, biotynę, kwercetynę, 32 aminokwasy oraz szereg kwasów tłuszczowych i enzymów. Spożywaj go na czczo w proporcji łyżka pyłku na łyżkę miodu. Możesz też wymieszać go z propolisem.

Chroniczne zmęczenie: więcej jodu

Pierwiastek ten ma istotny wpływ na regulację hormonów tarczycy. Jego niedobory mogą stać za problemami z pamięcią, koncentracją i ogólnym osłabieniem organizmu. Ponadto deficyt jodu spowalnia reakcje umysłowe i fizyczne człowieka. Jednak nim sięgniesz po jego suplementy, najpierw upewnij się że masz zdrową tarczycę, bowiem podawanie jodu jest niewskazane w niektórych jej chorobach, np. nadczynności.

Chroniczne zmęczenie: magnez

Cierpiący na CFS powinni przebadać się również pod kątem niedoboru magnezu. Niektórzy pacjenci mają niski poziom tego pierwiastka we krwi, a wiele objawów choroby przypomina te towarzyszące niedoborom magnezu⁸. W kilku przeprowadzonych na niewielką skalę badaniach wykazano, że gdy osobom z deficytem tego pierwiastka, które cierpiały na zespół chronicznego zmęczenia, podawano magnez doustnie lub w postaci zastrzyków, objawy choroby uległy złagodzeniu⁹.

Chroniczne zmęczenie: sięgnij po żelazo

Chroniczne zmęczenie bywa również objawem anemii. Nic w tym dziwnego, bowiem niskie wartości hemoglobiny - czerwonego barwnika odpowiedzialnego za transport tlenu w naszym organizmie - przekładają się na słabsze dotlenienie organów.

Najczęściej anemia związana jest ze zbyt niskim poziomem żelaza. Aby wykluczyć to schorzenie jako przyczynę osłabienia, należy zrobić badania krwi. Jeśli testy potwierdzą niskie poziomy hemoglobiny, koniecznie wzbogać swój jadłospis w produkty bogate w żelazo, takie jak wątroba, czerwone mięso, nasiona roślin strączkowych, kasza gryczana i jaglana, szpinak, natka pietruszki oraz pełnoziarniste produkty zbożowe. Możesz też suplementować się preparatami mającymi w składzie ten pierwiastek.

Chroniczne zmęczenie: witaminy B

Warto także rozważyć przyjmowanie zastrzyków z witaminą B₁₂. W jednym z badań podawanie jej w dawkach 2,5-5 g co 2. lub co 3. dzień przyniosło poprawę u 80% pacjentów¹⁰.

Dobrze jest też sięgnąć po niacynę (witamina B₃), która współdziała w syntezie i rozkładzie węglowodanów, kwasów tłuszczowych i aminokwasów - przemianach metabolicznych mających na celu uwalnianie energii - oraz hamuje toksyczne działanie związków chemicznych i leków.

Chroniczne zmęczenie: NADH

Dinukleotyd nikotynoamidoadeninowy (NADH) bierze udział w wytwarzaniu adenozynotrifosforanu (ATP), źródła energii dla ciała, dlatego suplementacja nim może okazać się pomocna - tak jak w przypadku niemal 30% pacjentów, którzy wzięli udział w jednym z badań¹¹.

Chroniczne zmęczenie: przeciwutleniacze

Uważa się, że stres oksydacyjny odgrywa ważną rolę w CFS, dlatego można spróbować przyjmować antyoksydanty, takie jak selen, N-acetylocysteina, glutation, kwas alfa-liponowy, koenzym Q₁₀ i oligomery proantocyjanidynowe (OPC), jak również witaminy C i E. Wszystkie te związki uważane są za pomocne⁵.

Chroniczne zmęczenie: karnityna

Ten aminokwas jest niezbędny do produkcji energii w centrach energetycznych komórki (mitochondriach), więc jego niedobór może zaburzyć ich działanie, prowadząc do takich objawów jak ogólne zmęczenie, ból mięśni i osłabienie⁹. W jednym z badań u chorych z niskim poziomem karnityny stwierdzono poprawę po przyjmowaniu przez 2 miesiące suplementów zawierających L-karnitynę¹².

Chroniczne zmęczenie: zioła

Jako że występowanie chronicznego zmęczenia wiąże się ze stłumionym działaniem układu immunologicznego, jednym z pierwszych kroków powinno być wzmocnienie odporności. W tym celu warto sięgnąć po zioła.

Maca (Lepidium meyenii) korzystnie wpływa na układ odpornościowy oraz pomaga zapobiegać zmęczeniu. W Peru od wieków stosowana była jako źródło energii. Zawiera też substancje, które stymulują przysadkę mózgową i gruczoły podwzgórza z korzyścią dla nadnerczy i tarczycy. Dodatkowo ma właściwości regeneracyjne. Należy spożywać łyżeczkę sproszkowanej macy do śniadania. Można dodawać ją do sera, tostów, mleka etc.

Żeń-szeń pięciolistny (Panax quinquefolius) - wysokie dawki tej rośliny podawane przez 2 miesiące były skuteczniejsze od placebo w zwalczaniu zmęczenia u pacjentów z chorobami nowotworowymi. Badania przeprowadzone przez uczonych z Mayo Clinic uwzględniały 340 osób, które zakończyły lub znajdowały się w trakcie leczenia onkologicznego. Uczestnikom codziennie podawano placebo lub kapsułki zawierające 2 g sproszkowanego korzenia żeń-szenia. Po 2 miesiącach poprawa była już znaczna. Po 8 tygodniach na standaryzowanej 100-punktowej skali odnotowano 20-punktową poprawę w zakresie zmęczenia. Co istotne, preparat ziołowy nie dawał skutków ubocznych¹³.

Traganek (Astragalus) w medycynie chińskiej znany i wykorzystywany jest od 2 tys. lat. Chińczycy nazywają go huang Qi, co oznacza żółty przywódca. Uważają, że ziele to równoważy siły życiowe, przez co wzmacnia układ odpornościowy i pomaga walczyć z infekcjami. Do szklanki gotującej się wody wrzuć 2 łyżki traganka, a następnie przykryj i odstaw do ostudzenia. Napar pij 2 razy dziennie.

Ziołowa mieszanka Łyżkę cynamonu w proszku, łyżkę startego korzenia imbiru, 8 ziarenek kardamonu, łyżkę miodu oraz 2 łyżki macy gotuj przez 10 min w litrze wody. Następnie usuń z ognia i odstaw do ostudzenia. Pij 2 szklanki wywaru dziennie: jedną z rana, a drugą w południe.

Chroniczne zmęczenie: joga

Szukając solidnych danych naukowych na temat tego, co pomaga w leczeniu chronicznego zmęczenia, a co nie, dr Arthur Hartz, badacz CFS i profesor medycyny rodzinnej w Iowa College of Medicine, przepytał ok. 150 pacjentów cierpiących na to schorzenie, jakich chwytali się sposobów, by sobie pomóc. 2 lata później jego zespół ponownie skontaktował się z uczestnikami badania i zapytał, jak sobie radzą i czy ich stan uległ poprawie. Kiedy naukowcy opracowali swoje dane, odkryli nieoczekiwane rezultaty: joga okazała się być pomocna bardziej niż cokolwiek innego. Ludzie uprawiający jogę, czuli się lepiej niż pozostali, którzy próbowali innych rzeczy. To na razie wstępne wyniki i potrzebne są dalsze badania, aby zweryfikować te ustalenia¹⁴.

Tymczasem możesz spróbować tych 2 ćwiczeń. Umieść 1-2 poduszki przy ścianie. Połóż się na plecach, układając biodra na poduszkach i opierając uniesione nogi o ścianę. Rozstaw lekko stopy. Ręce ułóż wzdłuż tułowia (dłonie grzbietami do dołu). Zamknij oczy i przez minutę głęboko oddychaj. Usiądź na podłodze. Za plecami ułóż poduszkę. 2 mniejsze połóż po bokach kolan. Ugięte kolana rozłóż tak, by spoczęły na poduszkach. Złącz podeszwy stóp. Połóż plecy i głowę na poduszce. Ułóż ręce po bokach tułowia, dłonie grzbietami do dołu. Zamknij oczy i oddychaj głęboko przez 1 min.

Chroniczne zmęczenie: tai-chi

Jak już wspomniałem, stres może odgrywać kluczową rolę w rozwoju zespołu chronicznego zmęczenia¹⁵, dlatego warto poszukać metod, które pomogą Ci go zredukować. Może to być ciepła kąpiel albo spacer. Jednak udowodniono, że zarówno medytacja, jak i ćwiczenia tai-chi skutecznie redukują stres.

Chroniczne zmęczenie: metoda GET

Istnieją solidnie potwierdzone dane odnoszące się do korzyści ze stosowania terapii opartej na stopniowaniu intensywności ćwiczeń fizycznych (z ang. graded exercise therapy - GET). W próbie klinicznej z doborem losowym wykazano, że ta metoda była równie skuteczna jak terapia behawioralno-poznawcza w zakresie poprawy zmęczenia oraz innych wspomnianych wcześniej aspektów upośledzenia funkcjonowania, z wyjątkiem depresji. W próbie tej zachęcano uczestników, aby stopniowo, przez 52 tygodnie, wydłużali czas trwania aktywności fizycznej, aż do osiągnięcia docelowego poziomu wynoszącego 30 min lekkiego wysiłku fizycznego przez 5 dni w tygodniu, uważając jednocześnie, aby nie przekroczyć docelowej wartości częstości akcji serca i uniknąć przećwiczenia.

Większość pacjentów wybrała spacer jako formę aktywności. Po osiągnięciu zakładanego celu ochotnicy nadal pracowali raz w miesiącu z nadzorującymi ich fizjoterapeutami nad zwiększeniem intensywności wykonywanych przez nich ćwiczeń aerobowych. W kilku innych badaniach stwierdzono podobne wyniki¹⁶. W jednym z nich odkryto, że zarówno stopniowane ćwiczenia aerobowe, jak i progresywny trening wytrzymałościowy znacznie poprawiały wydolność fizyczną i jakość życia, choć tylko aerobik zmniejszał zmęczenie i depresję¹⁷.

Chroniczne zmęczenie: rehabilitacja pragmatyczna

W pewnym eksperymencie wykazano, że metoda edukacji pacjentów znana jako rehabilitacja pragmatyczna, prowadzona przez specjalnie wyszkolone pielęgniarki, przynosi poprawę w zakresie zmęczenia w przypadku osób z CFS; jednak poprawa nie utrzymała się po upływie 70 tygodni. Metoda ta obejmowała edukację chorego na temat chronicznego zmęczenia, po której negocjowano plan leczenia polegający na stopniowym zwiększaniu aktywności¹⁸. Chociaż rehabilitacja pragmatyczna wydaje się atrakcyjna w związku z tym, że nie wymaga konsultacji z ekspertem, określenie, czy rezultaty tej metody mogą utrzymywać się dłużej, wymaga większej ilości potwierdzonych danych.

Chroniczne zmęczenie: masaż

Może przynieść ulgę w większości objawów CFS, takich jak ból, depresja, lęk oraz problemy ze snem. W chińskim badaniu jedna z jego orientalnych wersji, zwana "inteligentnym masażem żółwia", nie tylko łagodziła fizyczne objawy chronicznego zmęczenia, lecz także poprawiała działanie układu odpornościowego¹⁹.

Chroniczne zmęczenie: akupunktura

Praktycy tradycyjnej medycyny chińskiej sądzą, że zmęczenie jest najczęściej wynikiem upośledzenia pracy nerek, które są rezerwuarem energii w organizmie. Ulega on wyczerpaniu w następstwie długotrwałego stresu fizycznego i emocjonalnego. Innym powodem CFS według medycyny chińskiej może być blokada kanałów energetycznych w organizmie. W tym przypadku pomóc może akupunktura. Zgodnie z przeglądem badań może być ona skutecznie redukować objawy zespołu przewlekłego zmęczenia²⁰.

Chroniczne zmęczenie: seans w saunie

Ponieważ jedną z przyczyn choroby jest nadmierne obciążenie organizmu toksynami, seria zabiegów suchej sauny z zastosowaniem promieni podczerwonych przy temperaturze 60°C może przynieść ulgę w najpowszechniejszych objawach (zmęczeniu, bólu, kłopotach ze snem, a nawet przy niewielkiej gorączce)²¹.

Chroniczne zmęczenie: terapia poznawczo-behawioralna

Ten typ psychoterapii jest często stosowany w leczeniu przewlekle chorych pacjentów. W przeprowadzonym na dużą skalę badaniu przeglądowym stwierdzono, że u osób poddanych terapii poznawczo-behawioralnej istniało większe prawdopodobieństwo, że będą czuć się mniej zmęczone pod koniec leczenia niż te, które objęte były opieką lekarza pierwszego kontaktu²². Wniosek ten wysunięto na podstawie badań Cochrane, w których brało udział 1 043 pacjentów chorych na zespół przewlekłego zmęczenia. Wyniki wskazały, że 40% osób udało się wyleczyć dzięki terapii behawioralno-poznawczej.

Przytoczyć tutaj można również analizy Sheeresa i współpracowników, w których zauważono poprawę kondycji u 55-70% pacjentów z tym syndromem. Sam stosunek podejść terapeutycznych i ich procentowa skuteczność przedstawia się w następujący sposób: 48% skuteczności terapii behawioralno-poznawczej i 27% pozostałych form terapii²³. Terapia behawioralno-poznawcza koncentruje się na 2 sferach. Poznawcza dotyczy zmian czy negatywnych sposobów myślenia oraz rozwiązania problemów osobistych i społecznych, które wpływają na obniżenie jakości funkcjonowania. Natomiast głównym celem sfery behawioralnej jest wzrost aktywności i umiejętności relaksacji²⁴. W tym aspekcie terapia ukierunkowana jest na stopniowe wznowienie aktywności, przy użyciu jasno zdefiniowanych, niewielkich i przewidywalnych celów²⁵.

Stopniowe wznowienie aktywności jest tutaj kluczowe. Program ćwiczeń powinien być dostosowany indywidualnie do każdego chorego. Chodzi o to, by przekonany o całkowitym wyleczeniu pacjent nie rzucił się w wir zaniedbanych wcześniej aktywności, starając się nadrobić zaległości życiowe, to bowiem może spowodować nawrót choroby. Dlatego konieczne jest stopniowe wznawianie aktywności polegające na indywidualnym ustaleniu programu ćwiczeń, który jest monitorowany przez terapeutę i ewentualnie modulowany.

Chroniczne zmęczenie: metoda Elizabeth Trup

Psycholog ta sama doświadczyła zespołu przewlekłego zmęczenia. Terapia, którą zastosowała z powodzeniem na sobie, polega na zadbaniu o siebie i całkowitej relaksacji dzięki hydroterapii, aromaterapii, masażowi i zmianie diety. Według niej eliminacja obawy o kondycje zdrowotną może poprawiać wydolność, a przez to stymulować wzrost aktywności²⁶.

Chroniczne zmęczenie: równowaga

Osoby cierpiące z powodu chronicznego zmęczenia powinny starać się żyć w swoim własnym rytmie, zachowując optymalną równowagę między planowanymi okresami aktywności i odpoczynku. Teoretycznie jeśli mądrze spożytkują ograniczoną ilość energii, jaką dysponują, jej poziom powinien się w końcu podwyższyć. W jednym z badań stwierdzono, że 3 tygodnie samodzielnego kontrolowania rytmu pracy i odpoczynku prowadziły do niewielkiej poprawy dotyczącej nasilenia objawów i codziennego funkcjonowania²⁷.

Chroniczne zmęczenie: bądź dobra dla siebie

Innymi krokiem ku lepszemu samopoczuciu jest regularny tryb życia, w którym ustalona jest godzina zasypiania i pobudki. Warto wygospodarować czas dla siebie, aby mieć chwilę na swoje przyjemności, relaks i odpoczynek oraz zmniejszyć obowiązki społeczno-towarzyskie. Dobrze jest też zastanowić się nad możliwościami skrócenia czasu pracy lub nauki. Jak dowodzą badania, pomocne w niwelowaniu zmęczenia może być odprężenie w formie tańca lub dobrej lektury²⁸.

Chroniczne zmęczenie: leczenie farmakologiczne

Większość medykamentów stosowanych w przypadku CFS nie daje efektów. Potwierdzają to rozczarowujące wyniki w próbach klinicznych. Brakuje dobrych potwierdzonych danych wspierających stosowanie leków przeciwwirusowych, hydrokortyzonu lub fludrokortyzonu; istnieją na ten temat jedynie małe lub słabo zaprojektowane badania²⁹. Jak wykazały próby kliniczne, do poprawy nie prowadziły też: metylfenidat³⁰, melatonina³¹, citalopram (stosowany w przypadku pacjentów bez depresji)³² oraz galantamina³³. W jednym z eksperymentów wykazano umiarkowaną poprawę kliniczną w przebiegu zespołu chronicznego zmęczenia po leczeniu toksoidem gronkowcowym. Autorzy wysnuli teorię, że leczenie stymulowało u chorych osłabiony układ odpornościowy oraz - w rezultacie - prowadziło do poprawy w zakresie odczuwanego zmęczenia. Niestety po zaprzestaniu podawania leku dolegliwości powracały³⁴.