Nasze magazyny
Naukowiec z Tufts University, Chung-Jung Chiu, od ośmiu lat nieprzerwanie kontynuuje pracę nad teorią, która mogłaby zmienić wszystkie nasze poglądy na temat starzenia się i zdrowia oczu.
Intensywne badania Chiu ujawniły, że osłabienie wzroku ma wiele wspólnego nie tyle z wiekiem, ile z tym, co jemy. Spożycie pokarmów zawierających łatwo przyswajalny cukier nie tylko negatywnie wpływa na obwód pasa, lecz także może przyczyniać się do utraty wzroku.
Ryzyko wystąpienia choroby można zminimalizować przez profilaktykę. Zaledwie kilka zmian w trybie życia, np. wprowadzenie niskoglikemicznej diety oraz regularnej aktywności fizycznej, może nas ochronić przed większością problemów z oczami. Schorzenia okulistyczne, które długo uchodziły za naturalny element procesu starzenia, ostatecznie pozbawiają dobrego wzroku miliony ludzi w późniejszych latach ich życia.
Jeden z towarzyszących nam medycznych mitów to pogląd, według którego rozwój choroby oczu to nieuchronna konsekwencja starzenia się - po 50. roku życia równie nieunikniona jak pojawienie się siwych włosów.
Miarę tego, jak bardzo jest on zakorzeniony w naszym sposobie myślenia, stanowi terminologia stosowana w medycynie konwencjonalnej. Do opisu takich schorzeń, jak zwyrodnienie plamki żółtej (ang. age-related macular degeneration, AMD) i zaćma, używa się określeń: "związane z wiekiem" i "starcza", a retinopatię cukrzycową traktuje jak praktycznie nieuchronne powikłanie cukrzycy.
Cierpiącym na zaćmę pacjentom medycyna może obecnie zaoferować jedynie operację wszczepienia nowej soczewki. Wciąż rozważane są natomiast wszystkie opcje terapeutyczne w przypadku zwyrodnienia plamki żółtej i retinopatii cukrzycowej, mające na celu poprawę widzenia. Są to zarówno przeszczepy komórek siatkówki, korekcje laserowe oraz nowe leki, jak i umieszczane w oku elektroniczne czipy.
Dieta na chore oczy
Dietetyczne badania, które stanowczo upatrują przyczyny powyższych trzech schorzeń w przetwarzającym żywność przemyśle spożywczym, nie korespondują z tradycyjnym spojrzeniem. Chiu, czołowy naukowiec działającego na TuftsUniversity w Bostonie w stanie Massachusetts centrum badawczego Jean Mayer United States Department of Agriculture (USDA) Human Nutrition Research Center on Aging, bierze udział w licznych badaniach.
Jednym z nich jest najnowszy projekt Nutrition and Vision Project uzupełniający wciąż trwające długoterminowe badanie Nurses’ Health Study. Podczas analizy stanu pacjentów, u których ostatecznie rozwinęła się zaćma, retinopatia cukrzycowa czy zwyrodnienie plamki żółtej, Chiu odkrył, że te trzy schorzenia łączył ze sobą jeden czynnik - dieta bogata w przetworzony cukier.
Schorzenia oczu związane z wiekiem
Wraz z wiekiem stajemy się bardziej podatni na wystąpienie wielu problemów okulistycznych, które potencjalnie powodują ślepotę. Należą do nich poniższe schorzenia.
Zaćma - zmętnienie powstające na soczewce oka lub torebce soczewki. Zróżnicowane pod względem stopnia nasilenia (drobne bądź całkowite) uszkodzenie utrudnia promieniom świetlnym przedostawanie się do siatkówki. Zaćma jest główną przyczyną ślepoty w krajach słabo rozwiniętych. Obecnie cierpi na nią ok. 11 mln Amerykanów i jedna trzecia Brytyjczyków. W Polsce zaś co roku odbywa się 170 tys. operacji usunięcia zaćmy, ale lekarze szacują, że chorych, którzy powinni przejść zabieg jest prawie 300 tys.!
Związane z wiekiem zwyrodnienie plamki żółtej - stopniowa destrukcja plamki żółtej (centralnego zabarwionego miejsca na siatkówce oka) prowadząca do utraty zdolności widzenia drobnych szczegółów, obiektów znajdujących się na wprost i kolorów, która jest niezbędna do wykonywania takich czynności, jak czytanie i prowadzenie samochodu. Przez kilka ostatnich dziesięcioleci liczba oficjalnych diagnoz choroby, która dotknęła m.in. aktorkę Judi Dench, wzrosła o 30-40 proc. Na zwyrodnienie plamki żółtej cierpi około 500 tys. osób w Wielkiej Brytanii, 11 mln w USA i trzy czwarte mieszkańców krajów uprzemysłowionych w wieku powyżej 75 lat. Choroba ta stanowi główną przyczynę utraty wzroku u ludzi po 60. roku życia.
Retinopatia cukrzycowa - spowodowane przez cukrzycę uszkodzenie niewielkich naczyń krwionośnych siatkówki. Według towarzystw diabetologicznych obecnie u prawie wszystkich pacjentów z cukrzycą typu 1 po dwudziestu latach rozwinie się jakaś forma tego schorzenia, a ponad 20 proc. osób z cukrzycą typu 2 zmaga się z nim już w momencie diagnozy choroby metabolicznej lub będzie nań cierpiało w późniejszym okresie.
W ramach jednego ze swych najwcześniejszych badań Chiu zrekrutował ok. 400 pielęgniarek z okolic Bostonu w wieku 53-73 lat, których dietę obserwowano przez czternaście lat w ramach badania Nurses’ Study.
Następnie wraz ze współpracownikami dokonał oceny ich oczu pod kątem zmętnienia obwodowej części soczewki za pomocą systemu klasyfikacji zmętnień soczewki III (ang. lens opacity classification system III, LOCS III).
Naukowcy odkryli, że w przypadku kobiet, które spożywały najwięcej węglowodanów (powyżej 200 g dziennie), prawdopodobieństwo wystąpienia zmętnienia soczewki było dwa i pół razy większe niż w przypadku tych, wśród których spożycie tych składników pokarmowych było w badanej grupie najniższe.
Nieskomplikowane zmiany w trybie życia mogą ochronić przed większością problemów okulistycznych, które pozbawiają dobrego wzroku miliony ludzi.
W tym przypadku nie miała znaczenia jakość węglowodanów. Głównym czynnikiem warunkującym wczesne zmętnienia obwodowej części soczewki (zaćma korowa) była suma spożywanych węglowodanów (oraz mniejsza ilość innych dostarczanych do organizmu makroelementów, takich jak białko i tłuszcze).
Australijskie badania nad dietą na oczy
Odkrycia Chiu potwierdziło australijskie badanie, w ramach którego naukowcy dogłębnie przeanalizowali nawyki żywieniowe około tysiąca niechorujących na zaćmę australijskich pacjentów w wieku 49 lat lub starszych. Po pięciu i dziesięciu latach oczy uczestników eksperymentu sfotografowano i oceniono według ogólnie przyjętych standardów oceny rozwoju zaćmy.
Naukowcy zauważyli zdumiewające połączenie. Po uwzględnieniu takich czynników, jak cukrzyca i wiek, każdy znaczący wzrost w zakresie indeksu glikemicznego (IG) spożywanego pokarmu lub ilości zawartego w nim cukru zapowiadał wystąpienie zaćmy.
Prawdopodobieństwo rozwoju choroby u osób będących na diecie złożonej z produktów o najwyższym IG oraz najniższej jakości węglowodanów było o 77 proc. większe niż w przypadku tych, które spożywały produkty o niskim IG.
Hiperglikemia, czyli wysoki poziom cukru we krwi, zawsze była brana pod uwagę jako czynnik ryzyka wystąpienia zaćmy. Tymczasem kilku badaczy połączyło z rozwojem tej choroby dietę bogatą w wysoko przetworzone węglowodany. W swoim badaniu australijscy naukowcy wykazali, że w tym kontekście istotny jest rodzaj tych składników pokarmowych.
Poprzednio, z wcześniejszego badania Harwardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego, wyciągnięto podobny wniosek: nawet u osób niechorujących na cukrzycę "rozwój zaćmy może być, przynajmniej częściowo, pobudzany przez nietolerancję glukozy oraz insulinooporność".
Powszechnie wiadomo, że większa podatność na wystąpienie zaćmy dotyczy diabetyków oraz osób spożywających produkty o wysokim IG. Wysoki poziom cukru we krwi prowadzi bowiem do glikacji, czyli przyłączania się cukrów do białek w soczewce oka, które powoduje zmianę struktury białek. W wyniku tego procesu soczewka staje się mętna, a widzenie niewyraźne. Białka znajdujące się w soczewce oka są szczególnie podatne na tego rodzaju uszkodzenie.
Nawet u osób niechorujących na cukrzycę podwyższony poziom cukru we krwi może spowodować stres oksydacyjny oraz glikację w całym organizmie. Właściwie w jednym z badań odkryto, że w przypadku uczestników powyżej 49. roku życia, u których poziom glukozy na czczo przekraczał 108 mg/dl (6 mmol/l; w zakresie stanu przedcukrzycowego), ryzyko wystąpienia zaćmy w ciągu kolejnych dziesięciu lat było o 79 proc. wyższe w porównaniu z tymi z poziomami poniżej 106 mg/dl (5,9 mmol/l). Z każdym kolejnym wzrostem o 18 mg/dl (1 mmol/l) prawdopodobieństwo rozwoju choroby zwiększało się nawet o 25 proc.
Suplementy na zdrowe oczy
Odkryto, że zażywanie poniższych suplementów pozwala zachować dobry wzrok.
Zestaw karotenoidów zawierający luteinę, mezo-zeaksantynę i zeaksantynę, które w dużych ilościach występują w oku, może wspomóc minimalizację uszkodzeń oksydacyjnych.
Witaminy A, C i E to antyoksydanty o udowodnionym korzystnym działaniu na narząd wzroku. Sugerowane dawki dobowe: 5000 j.m. witaminy A, 1-3 g witaminy C oraz 400 j.m. witaminy E
Oleje rybne Sugerowana dawka dobowa: co najmniej 1,4 g EPA i 1 g DHA
Odpowiedni kompleks witamin z grupy B zawierający witaminy B1, B2, B6 i B12.
Sugerowana dawka dobowa: kompleks B-100 (Dostępny w internecie i sklepach kulturystycznych. W każdej aptece dostępne są preparaty pod nazwą B- complex lub B-compositum).
Folian (kwas lewomefoliowy, nie foliowy) Sugerowana dawka dobowa: 1 mg
Kwas alfa-liponowy Sugerowana dawka dobowa: 150 mg
Chrom Sugerowana dawka dobowa: 200 mg
Magnez Sugerowana dawka dobowa: 400 mg
Badanie wśród kobiet z grupy ryzyka wystąpienia zwyrodnienia plamki żółtej
Chiu i jego współpracownicy przeprowadzili kolejne podobne badanie wśród kobiet z grupy ryzyka wystąpienia zwyrodnienia plamki żółtej. Uczestniczki również zrekrutowali spośród ochotniczek biorących udział w badaniu Nurses’ Study.
W tym przypadku naukowcy ocenili prawdopodobieństwo rozwoju powyższej choroby u ok. 500 rówieśniczek, które wcześniej nie cierpiały na schorzenia oczu. Znów porównali wyniki ze zbieranymi przez ponad dziesięć lat w ramach badania Nurses’ Health Study informacjami dotyczącymi żywienia i ponownie wyłonił się związek z pokarmami bogatymi w cukier.
Kobiety, których diety były najzasobniejsze w produkty o wysokim IG - klasyfikującym węglowodany według szybkości ich trawienia i tempa, z jaką podnoszą poziom glukozy we krwi - były prawie trzy razy bardziej narażone na wystąpienie nieprawidłowości w obrębie pigmentu plamki żółtej, które stanowią wczesny wskaźnik zwyrodnienia plamki żółtej.
Wykazano 49-procentowy wzrost ryzyka rozwoju zaawansowanego zwyrodnienia plamki żółtej w przypadku osób, których dieta miała ponadprzeciętną glikemiczność.
Chiu i jego współpracownicy rozszerzyli swoje analizy przez rekrutację ponad 4 tys. uczestników, tym razem zarówno mężczyzn, jak i kobiet, do badania Age-Related Eye Disease Study (AREDS). Odkryli 49-procentowy wzrost ryzyka rozwoju zaawansowanego zwyrodnienia plamki żółtej w przypadku osób, których dieta miała ponadprzeciętną glikemiczność.
Inne analizy wykazują, że 20 proc. osób, których diety mają najwyższą glikemiczność, znajduje się w grupie podwyższonego ryzyka rozwoju zaawansowanego zwyrodnienia plamki żółtej. Właściwie autorzy badania AREDS obliczyli, że jedną piątą wszystkich przypadków tej choroby można by wyeliminować, jeśli ludzie odżywialiby się produktami o niskim IG.
Nawet niewielkie zmiany pod względem kontroli spożycia przetworzonych węglowodanów wykluczyłyby ok. 100 tys. wystąpień zwyrodnienia plamki żółtej w ciągu pięciu lat. Rezultaty pracy Chiu potwierdza badanie Blue Mountains Eye Study, w którym wzięło udział ponad 3,6 tys. ludzi.
Wykazało ono, że uczestnicy należący do 25 proc. osób, których diety miały najwyższą glikemiczność, znajdowali się w grupie podwyższonego ryzyka wystąpienia wczesnego zwyrodnienia plamki żółtej.
Tymczasem w przypadku tych spożywających największe ilości błonnika zbożowego i ziaren prawdopodobieństwo rozwoju w obrębie oczu nieprawidłowości zapowiadających wczesne pojawienie się tego schorzenia było ograniczone. Dowody jasno wskazywały na to, że ryzyko wystąpienia choroby podwyższały nie wszystkie spożywane węglowodany, lecz tylko łatwo przekształcane w cukier produkty o wysokim IG.
Historie sukcesu
Brytyjski okulista Stanley Evans rozwijał swoje dietetyczne podejście do leczenia problemów ze wzrokiem przez 50 lat.
17 z nich spędził w Afryce w ramach długoterminowego programu badawczego dotyczącego przyczyn oraz profilaktyki ślepoty.
Oto historie przypadków kilku spośród setek pacjentów z zaćmą z Wielkiej Brytanii i Afryki skutecznie leczonych przez dr. Evansa za pomocą terapii dietą.
U 32-letniego mężczyzny zaćma zaczęła rozwijać się trzy tygodnie przed jego pierwszą konsultacją u Evansa. Wzrok w prawym oku pogorszył się do 20 proc. normy, podczas gdy lewym pacjent ten widział 200 proc. normy.
Zmętnienie w prawym oku było blade, jak to często bywa w przypadku szybko postępującej zaćmy.
Po czterech tygodniach terapii dietą wzrok w lewym oku poprawił się do 100 proc. normy. Oftalmoskopia ujawniła przejrzystość środkowej części soczewki prawego oka.
Zaćma w pełni zaatakowała oczy 80-letniego mężczyzny, w wyniku czego widział każdym z nich 10 proc. normy. Po dwóch tygodniach terapii dietą jego wzrok poprawił się do 50 proc. normy w każdym oku.
Patrząc prawym okiem, 60-letni mężczyzna mógł jedynie dostrzec liczbę widzianych przed sobą palców, a lewym okiem widział 10 proc. normy.
Zaćma w pełni zaatakowała jego oczy. Po dwóch tygodniach terapii dietą ostrość widzenia w prawym oku poprawiła się do 20 proc. normy, a w lewym - do 30 proc. normy.
55-letnia kobieta widziała prawym okiem 60 proc. normy, a patrząc lewym, mogła jedynie dostrzec liczbę widzianych przed sobą palców. Oftalmoskopia ujawniła centralne zmętnienie w prawym oku oraz całkowite w lewym. Po miesiącu terapii dietą wzrok w prawym oku poprawił się do 150 proc. normy (wciąż był nieprawidłowy, ale nastąpił duży postęp) przy całkowitej przejrzystości środkowej części soczewki. W lewym polepszył się do 15 proc. normy.
Dieta niskoglikemiczna dla zdrowia wzroku
Inne badanie ujawnia, że przez stosowanie niskoglikemicznej diety oraz utrzymywanie poziomu cukru we krwi pod kontrolą można znacząco zredukować ryzyko rozwoju retinopatii cukrzycowej. Wzięło w nim udział blisko 1,5 tys. chorych na cukrzycę typu 1 (insulinozależną).
Okazało się, że osoby, które dobrze kontrolowały stężenie glukozy we krwi, obniżyły ryzyko wystąpienia retinopatii o 76 proc. w ciągu 6,5-rocznej obserwacji. Uczestnicy, u których na początku badania zdiagnozowano już łagodne stadium choroby, byli w stanie ograniczyć jej postęp o 54 proc. właśnie przez utrzymywanie pod kontrolą poziomu cukru we krwi.
Wszystkie te badania wskazują na to, że zaćmę, zwyrodnienie plamki żółtej oraz retinopatię cukrzycową łączy wspólny czynnik ryzyka: dieta oparta na wysoko przetworzonych produktach, które stale powodują hiperglikemię, czyli wysoki poziom cukru we krwi.
Obecnie Chiu i jego współpracownicy uważają, że znają przyczynę tego powiązania. Oko ma wysoce aktywny metabolizm uzależniony nie tylko od glukozy, lecz także od tlenu. Według teorii Chiu spożywanie nadmiernych ilości cukru powoduje ekspresję genów związanych z niedotlenieniem (zbyt niskim poziomem tlenu) i ostatecznie bombardowanie oka zbyt dużą ilością cukru przy jednoczesnym pozbawieniu go niezbędnego tlenu.
Poza pokarmami o wysokim IG ze schorzeniami oczu łączy się również ilość oraz rodzaj obecnych w diecie tłuszczów. Naukowcy z Harwardzkiej Szkoły Zdrowia Publicznego odkryli, że pacjenci ze zwyrodnieniem plamki żółtej spożywający duże ilości tłuszczów roślinnych prawie czterokrotnie zwiększali ryzyko postępu choroby.
Ryzyko to dwukrotnie zwiększała z kolei wysoka podaż pokarmów bogatych w jakikolwiek rodzaj przetworzonych tłuszczów (tłuszcze zwierzęce, nasycone, jednonienasycone i wielonienasycone). Wskazuje to na fakt, że zbyt wysoki poziom kwasów tłuszczowych omega-6, znajdujących się w dużych ilościach w większości przetworzonej żywności, może przyczyniać się do uszkodzenia oksydacyjnego obserwowanego w przypadku związanego z wiekiem schorzenia okulistycznego.
Spożywanie ryby co najmniej raz w tygodniu powodowało 40-procentową redukcję ryzyka wystąpienia zwyrodnienia plamki żółtej.
Nowsze badania wykazują, że inne rodzaje tłuszczów, takie jak te pochodzące z ryb czy orzechów, które są bogate w kwasy tłuszczowe omega-3, mogą chronić przed rozwojem wspomnianych schorzeń oczu, pod warunkiem że spożycie typowych dla naszej diety kwasów tłuszczowych omega-6 jest niskie.
Spożywanie ryb ma wpływ na wzrok
W jednym z badań zaobserwowano, że spożywanie ryb co najmniej raz w tygodniu powodowało 40-procentową redukcję ryzyka wystąpienia wczesnego stadium zwyrodnienia plamki żółtej u osób powyżej 49. roku życia. Uczestnicy, którzy jedli ryby trzy razy w tygodniu lub częściej, obniżali prawdopodobieństwo wystąpienia u siebie późnego stadium tej choroby aż o 75 proc.
Właściwie większość badań wykazuje, że największe działanie protekcyjne mają kwasy tłuszczowe omega-3 znajdujące się w rybach, które zawierają najobfitsze ilości kwasów dokozaheksaenowego (DHA) i eikozapentaenowego (EPA). Roślinne źródła omega-3 są natomiast bogate wyłącznie w kwas alfa-linolenowy.
Poza rybami przed wystąpieniem wszystkich trzech wspomnianych schorzeń okulistycznych może chronić dieta bogata w owoce i warzywa. Rozliczne badania wykazują, że wysokie spożycie owoców (przynajmniej trzy porcje dziennie) może zredukować prawdopodobieństwo rozwoju zwyrodnienia plamki żółtej i zaćmy o około jedną trzecią, a retinopatii cukrzycowej w przypadku cukrzycy typu 2 - o ponad połowę. Jedną z najskuteczniejszych diet jest pod tym względem dieta śródziemnomorska zasobna w owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste, ryby, fasolę oraz oliwę z oliwek.
Bibliografia
- Am J Clin Nutr, 2005; 81: 1411-6
- Am J Clin Nutr, 2007; 86: 1502-8
- Int J Obes Relat Metab Disord, 2002; 26: 1588-95
- J Diabetes Complications, 2009; 23: 343-8; Korean J Physiol Pharmacol, 2014; 18: 1-14
- Acta Ophthalmologica, 2011; 89: e434-438
- Am J Clin Nutr, 2006; 83: 880-6
- Am J Clin Nutr, 2007; 86: 180-8
- Am J Clin Nutr, 2008; 88: 1104-10
- N Engl J Med, 1993; 329: 977-86
- Prog Retin Eye Res, 2011; 30: 18-53
- Arch Ophthalmol, 2003; 121: 1728-37
- Arch Ophthalmol, 2006; 124: 981-62 2 Mol Aspects Med, 2012; 33: 318-75
- Arch Ophthalmol, 2004; 122: 883-92; BMC Ophthalmol, 2013;
- 52; Epidemiology, 2013; 24: 204-11
- Invest Ophthalmol Vis Sci, 2013; 54: 3932-40; Med Sci Sports Exerc, 2013; 45: 1089-96
- Chronic Illn, 2013; 9: 251-7
- Ninger LJ. 'Homocysteine as a risk factor for disease'. LE Magazine, 2006; http://goo.gl/SZgMAi
- Graefe’s Arch Clin E
Innym często niedostrzeganym czynnikiem ryzyka wystąpienia chorób oczu w starszym wieku jest siedzący tryb życia. Ludzie, którzy ćwiczą tylko siedem godzin tygodniowo, obniżają prawdopodobieństwo rozwoju u siebie zwyrodnienia plamki żółtej o dwie trzecie. Bieganie, a nawet spacer w umiarkowanym tempie może znacznie ograniczyć ryzyko wystąpienia zaćmy.
Aktywny tryb życia a wzrok
Badania przeprowadzone wśród pacjentów z retinopatią cukrzycową wykazały, że mają oni większą skłonność do lenistwa. W ich przypadku o wiele mniej prawdopodobne jest spełnienie niezbędnego minimum w zakresie aktywności fizycznej. Wynosi ono - jak rekomendują brytyjska Narodowa Służba Zdrowia, amerykański Departament Zdrowia i Usług Społecznych oraz dodatek diabetologiczny do amerykańskiego badania Health and Retirement Study - 2,5 godziny ćwiczeń o umiarkowanej intensywności tygodniowo z dodatkiem treningu odpornościowego.
Dowody ujawnione przez Chiu i jego współpracowników wskazują na to, że zaćma, zwyrodnienie plamki żółtej i retinopatia cukrzycowa to choroby nie tyle wieku starczego, ile naszej współczesnej uprzemysłowionej epoki.
Wszystkie trzy są ściśle powiązane z innymi schorzeniami degeneracyjnymi, takimi jak nadciśnienie tętnicze, schorzenia układu krążenia, choroba Alzheimera i cukrzyca. Przebieg każdego z nich odznacza się podwyższonym stężeniem homocysteiny - aminokwasu pochodzącego z normalnego rozpadu białek.
Wysokie stężenie homocysteiny to skutek niedoboru witamin z grupy B oraz chromu18. Naturalne cukry i zboża zawierają wystarczająco dużo tego ostatniego pierwiastka do wspomagania metabolizmu pokarmów wysokowęglowodanowych. Jednakże podczas procesu rafinacji większość - jeśli nie całość - witamin z grupy B i chromu jest usuwana z cukrów i przetwarzanych produktów, z których obecnie składa się nasza typowa zachodnia dieta.
Zaćma, zwyrodnienie plamki żółtej, a nawet retinopatia cukrzycowa to nie nieodłączne cechy starzenia się, lecz kolejny objaw współczesnego zachodniego niedożywienia. Można im zapobiegać, powstrzymywać ich rozwój lub nawet je cofnąć przez wdrożenie diety śródziemnomorskiej bogatej w owoce, warzywa, produkty pełnoziarniste i ryby, ograniczenie spożycia cukru, włączenie do codziennego życia regularnych ćwiczeń fizycznych oraz zażywanie różnorodnych suplementów (patrz ramka pt. Suplementy na zdrowe oczy).
Wszystkie przedstawione tu dowody wskazują na to, że oczy to nie tylko zwierciadło duszy, lecz także trybu życia. W dzisiejszych czasach na najskuteczniejsze lekarskie zalecenie z zakresu profilaktyki wszelkich problemów okulistycznych wieku starszego składają się trzy proste słowa: gotuj od podstaw.
Lynne McTaggart
